توجه به آب مجازی، راه‌ نجات کشور از بحران کم‌آبی

«نخستین کنفرانس آب مجازی» به همت مرکز مطالعات ملی راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و بازرگانی ایران در روزهای نهم و دهم اردیبهشت سال جاری در محل اتاق ایران برگزار می‌شود. در برپایی این کنفرانس که با محوریت «تجارت آب مجازی و چالش‌های آن» برگزار می‌شود، وزارت‌خانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی نیز مشارکت خواهند کرد. دبیر اجرایی کنفرانس آب مجازی، سید محمدحسین شریعتمدار، سرپرست مرکز مطالعات ملی راهبردی کشاورزی و آب، و دبیر علمی آن نیز بهرام طاهری، مشاور عالی وزیر نیرو در امور محیط زیست، ایمنی و بهداشت کار است.

با بهرام طاهری در مورد مفهوم آب مجازی و وضعیت مصرف آن در ایران و جهان به گفت‌وگو نشسته ایم. او دانش‌آموخته دکترای محیط زیست از دانشگاه میشیگان و عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر است. طاهری دغدغه بحران کم‌آبی کشور را دارد و از تجربیاتش در ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌گوید. او معتقد است راه‌حل احیای دریاچه ارومیه و در سطح کلان‌تر، راه‎حل بحران کم‌آبی کشور، توجه به موضوع «آب مجازی» است.

***

آقای دکتر، تعریف شما از آب مجازی به زبان ساده چیست؟

آب مجازی به آبی می‌گویند که شما به‌صورت فیزیکی آن را نمی‌بینید اما در زندگی شما به‌صورت غیر محسوس جریان دارد. به‌عنوان‌مثال، وقتی پرتقال می‌خورید مفهوم اینکه دارید آب می‌خورید در ذهن شما نیست اما بخش مهمی از جریان تشکیل و تولید این محصول در بستری از آب بوده که دیده نمی‌شود و به آن آب مجازی می‌گویند.

آب مجازی را پروفسور تونی آلن از کالج سلطنتی لندن برای اولین بار تعریف کرد که در کنفرانس آب مجازی در اتاق ایران، جزء سخنرانان کلیدی خواهد بود. او آب مجازی را بیشتر درباره کمبود آب در خاورمیانه مطرح کرده و می‌گوید خاورمیانه‌ای‌ها باید مفهوم آب مجازی را متوجه شوند تا بدانند چه محصولات یا کالاهایی را برای مدیریت منابع آب خود وارد کنند.

البته این موضوع هم پوشانی عجیبی با امنیت غذایی دارد و معمولاً کشورها مایل نیستند با افزایش واردات مواد غذایی و کاهش تولیدات صنایع غذایی خود آن را زیر سؤال ببرند. بنابراین باید در خصوص تفکیک دقیق مرزهای امنیت غذایی و واردات آب مجازی دقت لازم را به عمل آورد.

یک تعریف هم توکسرا و همکارانش از آب مجازی در دانشگاه هلند مطرح کرده‌اند. آن‌ها می‌گویند آب مجازی به آبی گفته می شود که در درون یک محصول وجود دارد. منظور وی آب تازه‌ای است که صرف تولید شده؛ اما برخی آب مجازی را به آب آبی، خاکستری و سبز تقسیم کرده‌اند که انواع آن در تولید محصولات مختلف متفاوت است.

آب مجازی به چه شکل در محصولات کشاورزی به کار می‌رود؟

در ایران مقدار آب مجازی برای استفاده در تولید یک کیلوگرم گندم در خوزستان، هزار و 670 لیتر است، در قزوین هزار 420 لیتر، در اصفهان هزار 480 لیتر در اردبیل هزار و 450 لیتر و در فارس هزار و 630 لیتر. بنابراین می‌توان از این مفهوم در سیاست‌گذاری مصرف آب در تولید محصولات کشاورزی استفاده کرد به این معنا که چه محصولی در چه منطقه ای از کشور کشت شود و در چه منطقه‌ای از ادامه کشت آن جلوگیری شود.

ازآنجایی‌که من عضو ستاد احیای دریاچه ارومیه هستم، نخستین بار موضوع آب مجازی در یکی از جلسات این ستاد به ذهنم رسید. به این ترتیب که دست به یک تحقیق زدم که کشت چه محصولاتی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه سبب افزایش مصرف آب و درنتیجه کاهش آب ورودی به دریاچه می‌شود. البته اعداد و ارقام این تحقیق تفاوت چندانی با کل کشور ندارد.

در حوضه آبریز دریاچه ارومیه 29.3 درصد از مردم در بخش کشاورزی مشغولند یعنی حدود یک‌سوم ساکنان این منطقه. اما تنها 15 درصد درآمد مردم این حوضه آبریز از بخش کشاورزی تأمین می‌شود. این در حالی است که 89 درصد آب منطقه برای کشاورزی مصرف می‌شود. این روند باید اصلاح شود. آیا این به معنای کنار گذاشتن کل کسب‌وکار مردم است؟ خیر؛ من می‌خواهم بگویم باید الگوی کشت منطقه تغییر کند.

از سویی دیگر 34.2 درصد از مردم منطقه دریاچه ارومیه در بخش صنعت کار می‌کنند که 27 درصد تولید ناخالص داخلی این حوضه را بر عهده دارند. نشان می‌دهد که صنعت این منطقه، ارزش افزوده ندارد اما 1.4 درصد آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه را مصرف می‌کند.

در بخش خدمات باید گفت آذربایجان غربی علی رغم اتصال با 5 کشور، که زمینه اشتغال و سرمایه گذاری بالایی در این بخش را فراهم می‌کند، چندان رشدی نداشته است. 36.5 درصد مردم این استان در بخش خدمات مشغولند و 58 درصد GDP استان را بر عهده دارند. ضمن اینکه تنها یک درصد آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه را مصرف می‌کنند.

من در این تحقیق به این نتیجه رسیدم که آنچه تحت عنوان مدیریت منابع آب عنوان می‌شود، به خودی خود کارآیی ندارد؛ بلکه این حکمرانی آب، تابعی از برنامه‌ریزی کلان‌تر و جامع‌تر در همه بخش‌هاست. اگر این برنامه‌ریزی کلان اصلاح نشود، مدیریت منابع آب نیز به‌تنهایی بی‌فایده است.

تحقیقات شما چطور با مفهوم آب مجازی پیوند می خورد؟

مجموعه این تحقیقات مرا به این نتیجه رساند که آنچه می‌تواند در احیا و نجات دریاچه ارومیه مؤثر باشد، کاربرد مفهوم آب مجازی در حوضه آبریز آن است. همین موضوع در بحران کم‌آبی کشور هم باید مورد توجه قرار گیرد. در ابتدای فعالیت ستاد، طرح‌هایی برای نجات دریاچه ارومیه پیشنهاد می‌شد که هزینه‌های چند صد هزار میلیارد تومانی بر دوش دولت می گذاشت؛ مثل این طرح که آب از دریاچه‌های وان و دریای خزر به دریاچه ارومیه منتقل شود. انتقال آب از خزر به ارومیه بیش از 10 میلیارد دلار هزینه در بر دارد. از مشکلات زیست‌محیطی و جداگانه آن هم باید گذشت.

اگر قرار است 10 تا 15 میلیارد دلار برای انتقال آب از خزر تا دریاچه ارومیه، هزینه کنیم، چرا نمی‌آییم این پول را در راستای ارتقای صنعت، افزایش بهره‌وری کشاورزی منطقه و اشتغال‌زایی در بخش خدمات مردم منطقه هزینه ‌کنیم که دیگر شاهد این بهره‌وری پایین کشاورزی آذربایجان غربی نباشیم؟ در حال حاضر در این استان از هر مترمربع زمین کشاورزی تنها نیم سنت درآمد به دست می‌آید.

از این یافته‌ها و مقایسه آن‌ها با هم، به اهمیت مفهوم آب مجازی پی می‌بریم. آیا ارزش زیست‌محیطی حفظ آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه این ارزش را ندارد که صنعت گردشگری آذربایجان غربی را توسعه دهیم؟ حتی می‌توانیم محصولی تولید کنیم که آب کمتری برای آن مصرف شود.

چنین معضلی فقط مختص ایران است؟

خیر؛ مشکل مصرف رایگان آب در قالب آب مجازی تنها مختص ایران نیست. در ترکمنستان سالانه 3 میلیارد متر مکعب آب مجازی در فرم و قالب پنبه به اتحادیه اروپا آن هم به‌صورت رایگان صادر می‌شود. این آب از سیحون و جیحون و رودخانه‌های تاریخی این کشور تأمین می‌شود که به کاهش حجم این رودخانه‌ها انجامیده است. از آن بدتر، با افزایش کشت پنبه در ترکمنستان، دریاچه آرال با 50 هزار کیلومتر مربع مساحت، در پی کشت بی رویه پنبه و صادرات آب مجازی رایگان به اروپا، به 5 هزار کیلومتر مربع کاهش یافته است.

مشکل ما از آنجایی شروع شد که پای نفت و انرژی ارزان وارد چرخه زندگی مردم شد. حتی مفهوم انرژی مجازی و نفس ورود انرژی فسیلی هم باید از این زاویه مورد بررسی قرار گیرد. چون بررسی مشکلات آبی کشور جدای از انرژی، محیط زیست و سبک زندگی نیست.

میزان آب مجازی در کالاهای مصرفی به چه شکل است؟ آیا اعداد و ارقام مشخصی در این زمینه داریم؟

یک گروه تحقیقاتی در دانشگاه صنعتی امیرکبیر میزان مصرف آب برای تولید محصولات و کالاهای مختلف در کشورمان را بررسی کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال میزان مصرف آب برای تولید یک کیلوگرم گوشت گوساله 15 تا 16 هزار متر مکعب آب به‌صورت آب مجازی است. طی جلساتی که با نماینده یونسکو در منطقه غرب آسیا، مستقر در تهران، داشتیم توانستیم مفهوم آب مجازی را برای آن‌ها تشریح کنیم. آن‌ها هم با هدف فرهنگ سازی در این زمینه، بودجه ای را در اختیار وزارت نیرو قرار دادند. با این بودجه به طور مثال در قالب یک اپلیکیشن، یک بازی مجازی برای خانواده‌ها و کودکان طراحی شده است. کودکان بر اساس این اپلیکیشن به حجم آب مصرفی در تولید هر محصول کشاورزی یا کالای مصرفی در قالب بازی پی می‌برند.

برای تولید یک کیلوگرم برنج به‌طور متوسط بین‌المللی، 2 هزار و 500 لیتر آب مصرف می‌شود. در یک کیلوگرم گوشت مرغ، 3 هزار و 700 لیتر آب به‌صورت مجازی وجود دارد. برای تولید یک بسته 200 سی‌سی شیر، 200 لیتر آب مصرف می‌شود تا این میزان شیر تولید شود. جالب اینکه در رسیدن به این عدد، فقط میزان آب مصرف شده برای تولید شیر بررسی شده و میزان آب مصرفی برای تولید کاغذ یا مقوای بسته‌بندی آن محاسبه نشده است. برای تولید یک فنجان قهوه 140 لیتر آب مصرف شده است. یعنی آب مصرفی برای تولید این یک فنجان قهوه، هزار و 100 برابر حجم آن یک فنجان است. همچنین برای تولید یک گرم نان، هزار و 300 گرم آب مصرف شده است. این در حالی است که نان را ارزان می‌خریم و به ارزش آن واقف نیستیم. در تولید یک گرم سیب‌زمینی، 250 گرم آب مصرف می‌شود. در سیب درختی این نسبت یک گرم در برابر 700 گرم است. یعنی هر یک گرم سیب درختی 700 گرم آب مصرف می‌کند.

برای تولید کالاهای غیرخوراکی نیز آب مجازی قابل تسری است به‌عنوان‌مثال در تولید هر یک گرم الیاف تی‌شرت 8 هزار لیتر آب مصرف شده است. بنابراین باید در تولید کالاهای پرمصرف به‌خصوص در بخش پوشاک دقت بیشتری شود. در تولید یک جفت کفش و همچنین تولید یک شلوار جین، به‌طور متوسط 8 متر مکعب آب مصرف شده است.

میزان مصرف آب مجازی در کشورهای مختلف به چه شکل است؟

برای تولید یک کیلوگرم گوشت بی استخوان گوسفندی در استرالیا، 27 هزار و 590 لیتر آب مصرف می‌شود که همان آب مجازی پنهان در گوشت است. اما در ایرلند 17 هزار 400 لیتر آب برای تولید همین محصول مصرف می‌شود. یعنی 10 هزار لیتر کمتر؛ می‌توان با مقایسه این آمارها به این نتیجه رسید که اگر کشوری مانند استرالیا کم آب باشد می‌تواند برای جبران آن با واردات محصولاتی مثل گوشت از ایرلند، در قالب آب مجازی کم‌آبی خود را جبران کند.

به‌عنوان‌مثال در چین برای تولید یک کیلوگرم پنیر، 10 هزار و 740 لیتر آب مصرف می‌شود. اما در ایرلند، 3 هزار 700 لیتر آب مصرف می‌شود تا یک کیلوگرم پنیر تولید شود؛ یعنی یک‌سوم چین. با دقت در این اعداد و ارقام می‌توانیم به مفهوم تجارت آب مجازی و جایگاه آن در استراتژی کلان تولید، تجارت و امنیت غذایی ملی کشورهای پی می‌بریم.

کشاورزان برزیلی برای تولید یک کیلوگرم برنج، 4 هزار و 600 لیتر آب مصرف می‌کند؛ اما آمریکایی‌ها هزار و 370 لیتر آب برای تولید یک کیلو از همین محصول مصرف می‌کنند. هندی‌ها برای تولید یک کیلوگرم تخم‌مرغ، 7 هزار و 530 لیتر آب مصرف می‌کنند؛ اما در آمریکا هزار و 500 لیتر آب مصرف می‌شود که یک پنجم میزان مصرف آب در هند است.

بحث دیگری در مورد آب مجازی مطرح است و آن صادرات و واردات آب مجازی است.

بله؛ ببینید الجزایر در درون مرزهای خود 23 میلیارد متر مکعب آب برای تولید محصولات کشاورزی آب مصرف می‌کند. اما از طریق واردات محصولات کشاورزی، سالانه 45 میلیارد متر مکعب آب صرفه‌جویی می‌کند. این موضوع نشان‌دهنده داشتن استراتژی این کشور برای جبران کم‌آبی خود از طریق آب مجازی است. یعنی دو برابر آب مصرفی، آب مجازی وارد می‌کند که صرفه‌جویی بسیار مناسبی است. اگر این آب مجازی نبود، الجزایر تابه‌حال کل آب‌های زیرزمینی خود را ازدست ‌داده بود.

برعکس این اتفاق در ژاپن رخ می‌دهد. این کشور سالانه 21 میلیارد متر مکعب آب برای تولید محصولات کشاورزی مصرف می‌کند؛ اما در مقابل با صادرات محصولات کشاورزی خود، سالانه 90 میلیارد متر مکعب آب به سایر کشورها صادر می‌کند. این استراتژی برای ژاپنی‌ها نگران‌کننده نیست، چون این کشور از یک‌سو میزان بسیار زیادی آب دارد اما از طرف دیگر مساحت زمین‌های کشاورزی آن‌ها کم است. داشتن این حجم بالای تولید محصولات کشاورزی، نشان‌دهنده بالا بودن بهره‌وری کشاورزی در این کشور است.

میان کشورهای خاورمیانه سالانه یک میلیارد متر مکعب آب به‌صورت مجازی جابه‌جا می‌شود. ولی کشورهای خاورمیانه معادل 350 میلیون متر مکعب آب به‌صورت مجازی از کشورهای آسیای میانه وارد می‌کنند. از اروپای شرقی 567 میلیون متر مکعب آب وارد می‌کنند. از آسیای جنوب شرقی 2 میلیارد و 723 میلیون متر مکعب آب مجازی وارد می‌کنند.

کنفرانس آب مجازی که برای نخستین بار در ایران برگزار می شود، چه اهداف و چشم اندازی دارد؟

کنفرانس آب مجازی می‌تواند به این دغدغه هایی که اشاره کردم پاسخ دهد. ببینید در این کنفرانس از کشورهای مختلف دعوت کرده‌ایم تا به تهران بیایند و درباره آب مجازی با یکدیگر رایزنی و گفت‌وگو کنند. همچنین قرار است دومین کنفرانس آب مجازی را سال آینده در هلند و سال بعد از آن در مصر برگزار کنیم. این کشورها در توسعه و کاربردی کردن مفهوم آب مجازی خیلی خوب کار کرده اند. همچنین متخصصان و دانشگاهیان چین هم به این موضوع گستردگی علمی خوبی داده‌اند. قصد داریم این موضوع را پیگیری کنیم تا گرهی از مشکل کم آبی کشور باز کنیم.