قاره آفریقا دومین قاره بزرگ جهان ازلحاظ مساحت و جمعیت است که از شمال به دریای مدیترانه، از غرب به اقیانوس اطلس، از جنوب به آب‌های اقیانوس هند و اطلس و از شرق به اقیانوس هند و دریای سرخ محدود می‌شود. طبق آمار جدید، جمعیت آفریقا فراتر از یک میلیارد و پانصد میلیون نفر است و درواقع می‌توان گفت تقریباً از هر پنج و نیم نفر مردم کره زمین یک نفر در این قاره زندگی می‌کنند.
قاره آفریقا ازنقطه‌نظر ثروت‌های خدادادی سرزمینی مملو از ذخایر معدنی گوناگونی است و بیش از 80 درصد الماس جهان، 60 درصد معادن طلای دنیا، 35 درصد منگنز، 30 درصد کروم و 32 درصد ذخایر مس جهان در این قاره وجود دارد. این قاره 20 تا 25 درصد پتانسیل هیدروالکتریک جهان را نیز در اختیار دارد و هرچند منابع عظیم انرژی نفت این قاره هنوز کاملاً کشف و بهره‌برداری نشده است؛ اما به نظر می‌رسد یک‌پنجم ذخایر نفتی جهان در این قاره نهفته باشد و کشورهای آفریقایی که در گروه تولیدکنندگان نفت قرار دارند، اکنون از 10 کشور فراتر رفته‌اند.
قاره آفریقا طی دو دهه اخیر در عرصه‌های سیاسی و خصوصاً اقتصادی به یکی از مناطق مهم راهبردی جهان و صحنه تقابل و رقابت کشورهایی همچون ایالات‌متحده آمریکا، چین، ژاپن، فرانسه، انگلستان، ترکیه، هند و برزیل مبدل شده است به‌گونه‌ای که بسیاری از تحلیل گران هزاره سوم را هزاره آفریقا نامیده‌اند. علت اصلی این امر نیز بهبود نسبی وضعیت اقتصادی و شاخص‌های عمومی حاصله از آن است؛ ازاین‌رو باوجود فقر و مسکنت عمومی و مشکلات اقتصادی ثابت این قاره، طی یک دهه اخیر وضعیت اقتصادی آفریقا تا حدودی بهبود یافته و رشد ناخالص ملی در برخی از کشورها همچون آنگولا، موزامبیک، گینه استوایی، جمهوری دمکراتیک کنگو و اتیوپی که در زمره فقیرترین کشورهای جهان بشمار می‌رفته‌اند به‌صورت قابل‌ملاحظه‌ای افزایش یافته است که این امر نویدبخش پیشرفت‌هایی در آینده اقتصاد این کشورها محسوب می‌شود.
به‌موازات آن بر اساس آمارهای صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی در سال‌های 2020 و 2021 بخش‌هایی همچون مخابرات، بانکداری و خرده‌فروشی در کشورهای مختلف آفریقایی در حال رشد بوده و ساخت‌وساز و پروژه‌های عمرانی نیز در کل قاره در حال افزایش است. تحلیل گران امور آفریقا بخشی از موفقیت فرآیند رشد اقتصادی آفریقا را توسعه ثبات سیاسی کلان، ایجاد اصلاحات در اقتصاد خرد، کاهش موانع تجاری، خصوصی‌سازی مؤسسات اقتصادی دولتی، تقویت سیاست‌های نظارتی و تأمین کسری بودجه کشورهای این قاره می‌دانند.
بخش دیگری از توفیقات نسبی در بهبود ساختار اقتصادی کشورهای قاره آفریقا نیز به افزایش سرمایه‌گذاری‌های خارجی در این قاره بازمی‌گردد به‌طوری‌که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در آفریقا، از میزان 9 میلیارد دلار در سال 2000 به 220 میلیارد دلار در سال 2023 افزایش یافته است. این سرمایه‌گذاری‌ها همواره منافع مالی هنگفتی نیز به دنبال داشته به‌طوری‌که کشورهای مختلف اروپایی، ایالات‌متحده آمریکا، ژاپن، برزیل، هند، ترکیه و چین با مطالعه دقیق فرهنگ و آداب‌ورسوم مناطق گوناگون قاره آفریقا سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای را در کشورهای مختلف آفریقایی انجام داده و از این رهگذر منافع اقتصادی عظیمی را عاید شرکت‌های چندملیتی متعلق به کشورهای خود ساخته‌اند.
با در نظر گرفتن شرایط حاکم و امکانات موجود ایران باید گفت در شرایط فعلی و مشکلات و محدودیت‌های ناشی از لغو یک‌جانبه قرارداد برجام توسط ایالات‌متحده؛ قاره آفریقا بازاری مطمئن و وسیع برای برون‌رفت از مشکلات اقتصادی موجود، مملو از فرصت‌های پیش‌بینی نشده و سود مطمئن توأم با ریسک اندک برای بخش‌های دولتی و خصوصی است. این در شرایطی است که باوجود مناسبات درازمدت ایران با آفریقا و اقدامات صورت گرفته در دولت‌های مختلف پس از انقلاب اسلامی در زمینه توسعه مناسبات تجاری اقتصادی با قاره آفریقا حجم مبادلات اقتصادی ایران با آفریقا در بهترین شرایط گردش مالی اعم از صادرات و واردات در سال 2023 به 1.2 میلیارد دلار ارتقاءیافته است که این امر حکایت از جدی گرفته نشدن این بازار بسیار مستعد و پررونق است. بخش عمده کالاهای صادراتی ایران به کشورهای مختلف آفریقایی طی دهه‌های اخیر را نفت، بوتان مایع، آهن و فولاد، قیر، پروپان مایع، متانول، محصولات پتروشیمی، کالاهای ساختمانی و سیمان و مقاصد عمده صادراتی ایران در قاره آفریقا را عمدتاً کشورهای مصر، کنیا، سودان، آفریقای جنوبی، موزامبیک، تانزانیا، سومالی، ساحل‌عاج و تونس تشکیل داده‌اند.
علاوه بر آن، مؤسسات دولتی و خصوصی ایران نمایشگاه‌هایی اختصاصی در برخی کشورها برگزار کرده و در نمایشگاه‌های بین‌المللی کشورهای آفریقایی نیز مشارکت داشته‌اند. با این حال اهداف بزرگ پیش روی جمهوری اسلامی ایران در راستای تسهیل بخشی در روابط تجاری با آفریقا من‌جمله راه‌اندازی خطوط حمل‌ونقل دریایی به بنادر آفریقایی، اعطای تسهیلات گمرکی به صادرکنندگان، تأسیس مراکز تجاری در بخش‌های مختلف قاره آفریقا، بازاریابی محصولات ایرانی در آفریقا، برقراری روابط بانکی با بعضی از کشورهای هدف صادرات در قاره آفریقا و ... که همواره در دستور کار مقامات بلندپایه اقتصادی جمهوری اسلامی ایران بوده هنوز عملیاتی نشده و دستاوردهای مورد انتظار برای برقراری روابط بخش‌های دولتی و خصوصی ایران با کشورهای قاره آفریقا نیز محقق نشده است. این امر نیز عمدتاً نشات گرفته از عدم وجود نقشه جامع اقتصادی ایران و آفریقا، عدم‌حمایت مؤثر دولت از بخش خصوصی در تجارت با قاره آفریقا، وجود مشکلاتی بنیادی در زیرساخت‌های اقتصادی کشور نظیر روابط بانکی، حمل‌ونقل، خط مستقیم کشتیرانی، خطوط هوایی و عدم شناخت مناسب شرکت‌های ایرانی از نیازهای کشورهای آفریقایی و.. است.
در این پژوهش کاربردی زمینه‌های همکاری ایران و قاره آفریقا با تمرکز بر سه کشور آفریقای جنوبی، کنیا و نیجریه به‌گونه‌ای واقع‌بینانه بررسی و به‌موازات آن شاخص‌هایی نظیر نوع نگرش دولتمردان آفریقایی در مورد فعالیت‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران توأم با فرصت‌ها، تهدیدها، نقاط قوت و ضعف بر مبنای ماتریس SWOT مورد بررسی قرار گرفته و در بخش پایانی نیز راهکارهایی برای حضور موفق اقتصادی ایران در آفریقا ارائه شده است.
جدای از ارائه رهیافت‌های مزبور بر مبنای فرصت‌های موجود که جایگاه سیاست‌گذاری جامع جمهوری اسلامی ایران در قبال توسعه روابط اقتصادی تجاری با این کشورها را به‌گونه‌ای تحلیلی و بر مبنای واقعیات موجود و شرایط آینده بررسی کرده است؛ توصیه‌های سیاستی ذیل نیز می‌تواند به‌منزله چراغ راهی درخشان، متضمن تحقق بخشی از منافع فرا ملّی ایران و همگرایی هرچه بیشتر ایران و کشورهای آفریقای جنوبی، کنیا و نیجریه در عرصه‌هایی خاص باشد.
آفریقای جنوبی از زیرساخت‌های قدرتمندی در بخش‌های صنعتی و معدنی برخوردار است و ازنظر استانداردهای صنعتی در رده کشورهای توسعه‌یافته جای گرفته و پتانسیل بالای جمهوری اسلامی ایران در بخش‌های مختلف صنعتی، معدنی و کشاورزی که در سال‌های اخیر و با ورود شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی دستاوردهای بالایی را تجربه کرده است، زمینه مناسبی را برای همکاری دو کشور در عرصه‌هایی نظیر خودروسازی، آهن و فولاد، سدسازی، نفت و پتروشیمی، انواع ماشین‌آلات، کشاورزی مدرن و اکتشاف و استخراج معادن فراهم آورده است.
بدیهی است توسعه مناسبات اقتصادی طرفین در حوزه‌های راهبردی نظیر آهن و فولاد، سدسازی، نفت و پتروشیمی و اکتشاف و استخراج معادن دربرگیرنده مزایای زیادی برای جمهوری اسلامی ایران ازنظر کارآفرینی و ارزآوری بخصوص در شرایط کنونی کشور خواهد بود. به‌موازات آن جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آفریقای جنوبی به‌عنوان دو قدرت منطقه‌ای شاخص در خاورمیانه (خلیج‌فارس) و منطقه جنوب آفریقا با در اختیار داشتن زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی-جاده ای و بنادر مهم تجاری می‌توانند زمینه‌ساز و تسهیل گر دستیابی کشور مقابل به بازارهای این مناطق و انتقال کانتینرهای حامل تولیدات صنعتی و پتروشیمی ایران به کشورهای محصور در خشکی جنوب آفریقا و کالاهای صنعتی و معدنی آفریقای جنوبی به برخی کشورهای آسیای مرکزی و روسیه با هزینه‌ای کاملاً مناسب و در سریع‌ترین زمان ممکن و البته مسافت کوتاه‌تر بوده و هزینه‌های دو کشور را نیز به میزان قابل‌توجهی کاهش دهند.
جمهوری اسلامی ایران با در اختیار داشتن زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای و بنادر مهم تجاری در خلیج‌فارس و دریای عمان می‌تواند زمینه ارتباط کشور نیجریه با کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه در خصوص صدور نفت و اقلام عمده کشاورزی خود به‌ویژه نفت و فراورده‌های نفتی، محصولات کشاورزی، کاکائو، لاستیک و آلیاژهای آلومینیوم را نیز فراهم و نیجریه نیز به‌عنوان کشوری تأثیرگذار در منطقه غرب آفریقا می‌تواند به‌عنوان دروازه ورود ایران به بازارهای کشورهای غرب بزرگ آفریقا ایفاگر نقش مؤثری در توسعه مناسبات اقتصادی ایران با برخی از کشورهای منطقه غرب آفریقا باشد.
توسعه مناسبات اقتصادی ایران و کنیا عمدتاً در بخش‌های مختلف صنعتی معدنی مناسب و متناسب با ظرفیت‌های تجاری دو کشور نیز در حال حاضر از جایگاه عملیاتی برخوردار بوده و کنیا نه‌تنها ازنظر واردات نفت خام، گاز و پتروشیمی بازار خوبی برای صنایع نفتی ایران به شمار می‌رود بلکه ظرفیت‌های مناسبی برای شرکت‌های دولتی و خصوصی ایرانی در زمینه مشارکت در حوزه نفت، پتروشیمی، قیر، گاز و ارائه خدمات تخصصی در این زمینه‌ها به کشور کنیا وجود دارد.