نشست «حکمرانی آب از منظر اقتصاد» به همت مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران برگزار شد. در ابتدای این نشست، کورش صادق‌زاده، رئیس مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران، با اشاره به بحران آب در کشور، گفت: اتاق ایران با برگزاری سلسله نشست‌هایی در زمینه اقتصاد آب، می‌خواهد با حکمران و سیاست‌گذار در راستای حل این بحران همراهی و همکاری کند.
آب باید یک کالای اقتصادی باشد نه عمومی
در ابتدای این نشست علیرضا دائمی، رئیس هیات مدیره انجمن علوم و مهندسی منابع آب ایران درباره آسیب‌های حوزه آب و ناترازی در این بخش گفت. سه دهه قبل در نشست دوبلین به مدیریت یکپارچه آب اشاره شد و تاکید شد تا مدیریت آب بر مبنای رویکرد مشارکتی باشد. باید به نقش زنان در این حوزه توجه شود. ارزش اقتصادی آب در کلیه استفاده‌های رقابتی مهم است و باید به عنوان کالای اقتصادی شناخته شود.
دائمی گفت: در ایران آب کالای اقتصادی شناخته نمی‌شود و به عنوان نهادی غیراقتصادی معرفی می‌شود. بیانیه کنفرانس ریو، شورای جهانی آب، کاپ 21 پاریس و کاپ 26 گلاسکو درباره ارزش اقتصادی آب صحبت شده است و باید در سیاست گذاری برای آب به این اسناد بالادستی جهانی و اسناد بالادستی داخل کشور توجه شود.
او ادامه داد: در جهان برای تقاضای آب الگوهای مدیریتی متنوعی در نظر گرفته‌شده است؛ الگوی مدیریتی سازه‌گرا، مدیریت آب به‌هم‌پیوسته و مدیریت آب بوم گرا از الگوهای رایج در مدیریت آب است.
رئیس هیات مدیره انجمن علوم و مهندسی منابع آب ایران تصریح کرد: در حکمرانی آب باید به شاخص‌هایی چون جمعیت، تعداد سدها، میزان برداشت و منابع آب زیرزمینی و مصارف آب توجه شود.
او با اشاره به گرمایش زمین، افزود: ما با گرمایش جهانی مواجهه شده‌ایم و این وضعیت به مرحله تخریب بیشتر رسیده است. تا سال 1980 بحث گرمایش جهانی مطرح نبوده و از آن به بعد وارد ادبیات جهانی شد. در حال حاضر ایران هم یکی از کشورهایی است که در کانون این بحران قرار دارد.
دائمی ادامه داد: تأثیر گرمایش زمینی بر سیل و خشکسالی در کشور دیده می‌شود. ایران به لحاظ دسترسی به منابع آب، فقیر است و نابه سامانی و عدم تعادل جغرافیایی هم در کشور مورد توجه است. آب تجدید شونده 103 میلیارد مترمکعب و جمع مصارف آب 94 میلیارد مترمکعب است. نکته اصلی اینکه 90 درصد آب تجدیدشونده را استفاده می‌کنیم و معیار جهانی در این زمینه 40 درصد است. برای حل مشکلات زیست محیطی، باید مصرف بالای آب را مدیریت کرد وگرنه با فرونشست‌ها و فرو چاله‌ها و پایین بودن کیفیت آب مواجهه خواهیم بود.
او تاکید کرد: حکمرانی به ابزار مدیریتی، سیاست‌ها و نهاده‌ا فنی و تکنولوژیکی و مدیر نابع د بالادستی داخل کشور توجه شود می شود رد جهت تخریب هر چه بیشتر حوزه های مختلف. یارانه ه دنیای مناسب و مشارکتی نیاز دارد. البته قبلاً مدیریت آب عمدتاً سازه‌ای بود و تصور این بود که آب را به عنوان منبع طبیعی ببینیم و رویکرد اجتماعی، سیاسی و امنیتی در آن دخیل بود تا اقتصادی. سازمان متولی بیشتر به تأمین آب متمرکز بود و حفاظت از آب به حداقل رسیده بود.
رئیس هیات مدیره انجمن علوم و مهندسی منابع آب ایران ادامه داد: در حال حاضر باز تخصیص آب و باز تنظیم مقررات آب مهمترین عاملی است که می‌تواند به مدیریت آب کمک کند. به‌جای عرضه و تولید، باید به مدیریت تقاضا و مصرف بپردازیم. در مدیریت تقاضا، اقتصاد آب، مهم است. قیمت‌گذاری آب عاملی است که باز تخصیص در آن باید دیده شود. نظارت بر قانونمندی بسیار مهم است و باید بر برداشت‌های آب نظارت کافی انجام شود.
او افزود: بیشترین تمرکز مسئولان، افزایش عرضه آب است درحالی که در حکمرانی آب به بازار آب و مدیریت تقاضا توجه می‌شود. باید از توسعه آب به سمت مدیریت آب برویم. این به پارادایم شیفت نیاز دارد. باید مصرف آب را کم کرده و سهم بیشتری به حقابه زیست محیطی دهیم. باید برای جبران تراز آب کشور تلاش کنیم.
به گفته دائمی در اقتصاد آب به ازای یک متر مکعب آب، کشورها درآمدهایی بالا کسب می‌کنند و ما هم باید به این حوزه توجه کنیم. در اقتصاد آب، آب را باید به عنوان کالای اختصاصی معرفی کنیم نه کالای عمومی. باید در مدیریت آب تغییر نگرش، مدیریت تقاضا و مصرف باهم رخ دهد.
درک درستی از بازار آب وجود ندارد
حمیدرضا کاشفی، کارشناس سرمایه‌گذاری در بخش آب هم در ادامه این نشست گفت: در حکمرانی خوب آب، حکمران‌ها درک خوبی از بازار آب ندارند و از اهرم‌های مالی و سیاسی در جهت بهره‌وری منابعی آبی استفاده نمی‌کنند. مشارکت بخش خصوصی در این زمینه کمتر دیده‌شده است. دیدگاه حکمران رفع مشکلات روز بوده است نه برنامه‌ریزی بلندمدت.
کاشفی ادامه داد: در قوانین برنامه توسعه به حکمرانی خوب، زیاد توجه نشده و بیشتر به تأمین مالی پروژه‌ای و سازه‌ای تاکید شده است. وقتی از اقتصاد آب صحبت می‌کنیم، ذهن‌ها به سمت اصلاح تعرفه‌ها می‌رود. برخی معتقدند با اصلاح تعرفه‌ها مشکلات برطرف می‌شود در صورتی که لزوماً با اصلاح تعرفه، قیمت آب واقعی نمی‌شود. البته واقعی شدن قیمت آب لازم است ولی کافی نیست و بهره‌وری را به دنبال نخواهد داشت.
او ادامه داد: اگر ساختار اصلاح نشود، اقتصاد آب با اصلاح تعرفه‌ها بهره‌ور نخواهد شد. در ساختار جدید باید به مشارکت بخش خصوصی توجه شود؛ دولت‌ها بخش خصوصی را شریک خود در ارائه خدمات بدانند. در حوزه آب و برق، جامعه مدنی نقش مهمی در مصرف دارد. باید همه ذینفع‌ها در این تغییر ساختار نقش داشته باشند. دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی در این مسیر باید باهم همکاری کنند تا مدیریت بهره‌وری انجام شود.
او در ادامه به مدیریت نتیجه‌محور اشاره کرد که در آن بازار و جامعه مدنی در کنار هم پروژه‌ای را راهبری می‌کند و خود ذینفع است.
کاشفی به شش اقدام توامان بر ای استقرار حکمرانی خوب در بخش آب اشاره کرد که عبارتند از: اصلاح ساختار، فرهنگ‌سازی، اقتصاد، فرایندها، نهادسازی و قانون‌گذاری. استقرار حکمرانی خوب در بخش آب یک فرایند بهبود مستمر استو اقتصاد آب از اصلاح ساختارها متفاوت نیست.
باید در تنظیم قیمت به بهره‌وری توجه شود
در ادامه این نشست، مرتضی تهامی‌پور، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی از نقش ابزارهای اقتصادی در حل مسائل آب کشور گفت. در نیروهای هدایتگر آینده آب باید به تکنولوژی نوین و حکمرانی آب در کنار اقتصاد آب توجه شود. باید در کنار اینها به مسائل اجتماعی و اقتصادی تاکید کرد.
تهامی‌پور تصریح کرد: در برنامه‌ریزی برای مدیریت آب باید به عواملی چون پایداری، فناوری، بافت جمعیتی و عوامل اقتصادی و اجتماعی توجه شود.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تاکید کرد: بحران آب ریسک آینده کشورهاست. براساس گزارش بانک جهانی، ریسک بحران آب اولین بحران خاورمیانه و کشورهای آفریقایی است. در دنیا 22 درصد GDP کشورها تحت تأثیر تنش آبی است و این در خاورمیانه و کشورهای آفریقایی 71 درصد است. ایران از نظر GDP و جمعیت 90 درصد در تنش آبی است.
او به کم‌آبی اقتصادی و فیزیکی اشاره کرد. در کم‌آبی اقتصادی می‌توان به تأثیر تکنولوژی و سرمایه‌گذاری امید داشت. تا 2050 بین 6 تا 14 درصد کاهش در GDP کشورهای خاورمیانه خواهیم داشت.
تهامی‌پور ادامه داد: در اقتصاد آب باید به سرمایه‌گذاری‌ها توجه شود. مانع اصلی این بخش نرخ بازدهی سرمایه، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و دولتی، فرصت‌هایی سرمایه‌گذاری، مشوق‌ها، حمایت‌ها و مدیریت ریسک‌هاست که باید به آن‌ها توجه شود. باید فرصت سرمایه‌گذاری بخش آب احصا شود. فرصت‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری در بخش جلوگیری از اتلاف منابع آب است این فرصت‌ها معرفی نمی‌شود.
او در ادامه به ابزارهای اقتصادی چون بیمه، مالیات، تخصیص اعتبارات بانکی، تعاونی‌ها و غیره اشاره کرد. مثلاً یکی از مصادیق سرمایه‌گذاری اصلاح شیوه تولید و توسعه کشت گلخانه‌ای است. یا یکی از زمینه‌های سرمایه‌گذاری کاهش ضایعات کشاورزی است.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: ما در این حوزهها، تمام مسیرها را اشتباه رفته‌ایم و برای همین برای اصلاح قیمت‌ها، مقاومت‌هایی صورت می‌گیرد. راه این اقدام تبعیض قیمت است. نباید از همه قیمت بیشتری را برای آب دریافت کنید. در مناطق مختلف آب با کیفیت‌های متفاوتی توزیع می‌شود. بابت کیفیت آب باید هزینه دریافت کرد.
او تاکید کرد: نظام قیمت‌گذاری ناکارآمد است و این مسیر نیازمند اصلاح است. روش‌شناسی ما در این مسیر درست نیست. در بخش کشاورزی باید آب مصرفی محصولات زراعی و باغی مشخص شود. ما آب مجازی را دور زده‌ایم و اصلاً مسئله آب مجازی را درک نکرده‌ایم و این شیوه به منابع آب کشور و مدیریت آن ضربه می‌زند. باید در تنظیم قیمت به بهره‌وری توجه شود. باید به تجارت آب مجازی توجه شود.
به گفته تهامی پور تلفیق پرداخت برای خدمات اکوسیستم با اصلاح تکنولوژی در بخش آب ابزار نوینی است که در آن رفتار خریداران، فروشندگان، واسطه‌ها و ارائه‌دهندگان مهم و قابل ارزیابی است. در این مسیر پروژه‌های زیادی ر ا می‌توان تعریف کرد. در ذخیره آب دولت ذینفع است. می‌توانیم در ازای کاهش مصرف به افراد توکن پرداخت کنیم. دولت باید پشت این اصلاح باشد. دولت و وزارت نیرو به عنوان ذینفع اصلی باید برای تدوام این خدمت تلاش کند.
او تصریح کرد: در کشاورزی باید اصلاح الگوی کشت و اصلاح ابزار آبیاری صورت گیرد. باید در این مسیر دولت از ابزارهای متعددی استفاده کند. باید از رفتارهای جزیره‌ای جلوگیری شود. ایران از نظر پوشش بیمه کشاورزی رتبه دوم دنیا را دارد ولی در دنیا، بیمه ابزار است که محصولات براساس الگوی کشت را حمایت می‌کند. باید در این مسیر به تأثیر اقتصاد رفتاری توجه شود. تغییر تجهیزات آبی مورد توجه قرار گیرد. در ایران یارانه‌های متعددی در بخش کشاورزی در جهت تخریب هر چه بیشتر حوزه‌های مختلف داده می‌شود که این یارانه‌ها می‌توانست در حکمرانی خوب برای ذخیره منابع استفاده شود.
در مدیریت آب به تکنولوژی نوین توجه شود
کیومرث حیدری، عضو هیات علمی پژوهشگاه نیرو هم در این نشست از عدم تقارن منابع آب در مناطق مختلف کشور گفت. او اشاره کرد: کنترل‌پذیری منابع آب لازم است تا جلوی برداشت غیرمجاز گرفته شود. برداشت‌های غیرمجاز آسیب‌زننده است. بهره‌برداری نامطلوب بیان دیگری از ناترازی آب است. بخشی از منابع آب با کشورهای همسایه مشترک است. برای آب مرزی باید با تعامل با کشورهای دیگر تصمیم‌گیری شود و در مدیریت منابع آب به موارد فنی و تکنولوژیکی و مدیریتی توجه شود.
در پایان نشست حاضران پرسش‌های خود را درباره حکمرانی آب از منظر اقتصاد مطرح کردند.