گزارش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران از تجارت محصولات صنایع غذایی در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۳حاکی از این است که به‌رغم افزایش حجم ارسال کالا به بازارهای خارجی، کیفیت پایین بخش قابل توجهی از محصولات صادراتی موجب شده ارزش واحد صادرات تغییر محسوسی نداشته باشد و صنایع غذایی نتوانند سهم بیشتری از بازارهای با ارزش‌افزوده بالا را به دست آورند.
در این دوره، تمرکز جغرافیایی صادرات همچنان بر بازار عراق و چند کشور همسایه باقی مانده؛ موضوعی که ایران را در برابر تحولات سیاسی، تجاری و مقرراتی منطقه آسیب‌پذیر کرده است. هرگونه اختلال در روابط اقتصادی یا نوسان در سیاست‌های تجاری این کشورها می‌تواند مستقیم بر صادرات صنایع غذایی ایران اثر بگذارد و روند رشد این بخش را متزلزل کند.
در ترکیب صادرات نیز گرچه تغییرات تدریجی به سمت محصولات فرآوری‌شده‌تر مشاهده می‌شود، اما این تغییرات هنوز نتوانسته صنایع غذایی را به سطح کالاهای با ارزش‌افزوده بالا برساند. سهم محصولات ساده، کم‌فرآوری‌شده و وابسته به بازارهای نزدیک همچنان بالاست و مانع از شکل‌گیری مزیت رقابتی پایدار می‌شود.
از سوی دیگر، بررسی روند واردات صنایع غذایی نشان می‌دهد وابستگی تولید داخلی به کالاهای واسط از جمله شیر خشک، کاکائو، افزودنی‌ها و سایر نهاده‌های کلیدی پابرجاست. این وابستگی ساختاری موجب شده صنایع غذایی در برابر نوسان نرخ ارز، محدودیت‌های نقل‌وانتقال مالی و فشارهای ناشی از تحریم‌ها آسیب‌پذیر باشد. افزایش شدید ارزش واحد واردات طی این سال‌ها نشان‌دهنده رشد هزینه‌های تولید و فشاری است که بر بنگاه‌های غذایی داخل کشور وارد شده است.
واردات نیز مانند صادرات، به چند کشور محدود متمرکز است و این تمرکز جغرافیایی، ریسک اختلال در زنجیره تأمین و وابستگی بیش از حد به یک مسیر وارداتی را افزایش می‌دهد؛ مسئله‌ای که در نهایت به تهدیدی برای امنیت غذایی کشور تبدیل می‌شود.
بر اساس مجموعه این تحولات، تحلیل‌ها نشان می‌دهد افزایش تاب‌آوری تجاری در بخش صنایع غذایی، نیازمند رویکردی است که همزمان بر چند محور متمرکز باشد: تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی، ارتقای کیفیت محصولات، توسعه و تقویت برندهای ایرانی در بازارهای هدف و ایجاد و بهبود زیرساخت‌های صادراتی.
همچنین سیاست‌گذاری در حوزه صادرات صنایع غذایی باید بر توسعه فناوری‌های فرآوری، تولید محصولات با ارزش واحد بالا و حرکت به سمت بازارهای گسترده‌تر و کم‌ریسک‌تر متمرکز شود. تنها در این صورت می‌توان ظرفیت‌های واقعی این بخش را در توسعه صادرات غیرنفتی کشور فعال کرد و جایگاهی پایدارتر برای محصولات غذایی ایران در تجارت منطقه‌ای و جهانی به دست آورد.
متن کامل گزارش تجارت محصولات صنایع غذایی در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۳ را اینجا بخوانید.