اگرچه نظام مالیاتی در ایران، قدمت طولانی دارد، اما به‌دلیل کارکرد نامناسب آن، این نظام به یکی از اصلی‌ترین عوامل سردرگمی‌های اقتصادی تبدیل‌شده است.
مالیات یک ابزار حکومتی برای تأمین منابع حکمرانی خوب و برقراری ایستگاه‌های توسعه‌ای در هر برهه زمانی است. درواقع شهروندان به پرداخت بخشی از درآمد خود به دولت‌ها در قالب مالیات، به دولت اختیار می‌دهند تا برای اداره امور کشور، اجرای سیاست‌های مالی، تأمین کالاها، خدمات عمومی و ضروری، تضمین امنیت، اجرای برنامه‌های توسعه و عمرانی کشور مورداستفاده قرار دهد.
دراین‌بین، گسترش و تنوع فعالیت‌های اقتصادی، نقش فزاینده دولت‌ها در گسترش خدمات عمومی و همچنین گسترش تعهدات دولت‌ها در عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی، مالیات را به مسئله‌ای مهم و تأثیرگذار برای تمامی دولت‌ها تبدیل کرده و کارکرد اصلی ابزار مالیات را به تأمین درآمدهای عمومی کشور، گسترش عدالت (باز توزیع ثروت)، تخصیص مجدد منابع از طریق توسعه اقتصادی و ثبات اقتصادی تغییر داده است. در این تعریف نمی‌توان شهروندان مالیات‌پذیر را به خودی و غیرخودی یا مشمول و معاف تبدیل کرد. نگارنده به‌خوبی آگاه است که حداقل 30 الی 40 درصد از بخش‌های اقتصادی پنهان و آشکار به طرق مختلف نظیر معافیت‌های نابجا از پرداخت مالیات مستثنی شده‌اند اما هزینه کشور بر دوش آن 60 درصدی است که مالیات می‌دهند.
باید گفت نظام مالیاتی در کشور ناکارآمد است؛ نظام مالیاتی کارآمد، کارکردهای متفاوتی دارد. علاوه بر تصحیح نابرابری‌ها این نظام می‌تواند علامت‌های مثبتی به فعالان اقتصادی ارسال کند و زمینه حضور سرمایه‌گذاران را در عرصه اقتصاد فراهم کند و در مقابل کارکرد نامناسب آن می‌تواند موجب فرار سرمایه‌ها از کشور شود. بدین ترتیب بخشی از مشکلاتی که امروزه در کشور با آن روبه‌رو هستیم به کارکردهای نظام مالیاتی مربوط می‌شود.
یکی از دلایل عدم توسعه‌یافتگی نظام مالیاتی در کشور حضور برخی از بنگاه‌های اقتصادی است که مالیات پرداخت نمی‌کنند؛ این عدم تمکین به قانون باعث نارسایی‌هایی در نظام اقتصادی کشور می‌شود. هم‌اکنون به دلیل فرار مالیاتی هنگفتی که وجود دارد درآمدهای مالیاتی دولت نیز کاهش‌یافته است. برخی از فعالان اقتصادی نیز در چنین شرایطی راه‌های دیگری برای بقا پیدا می‌کند. آن‌ها ترجیح می‌دهد که وارد فعالیت‌های اقتصادی نظیر خریدوفروش املاک و مستغلات یا درآمدهای زیرزمینی شود که پنهان کردن اطلاعات آن ممکن باشد و پرداخت مالیات در آن غیر دقیق و ناچیز باشد.
شفافیت، راه‌کار مقابله با فرار مالیاتی
برای اینکه درآمدهای مالیاتی دولت افزایش پیدا کند، یکی از مؤثرترین اهرم‌ها شفافیت است. درصورتی‌که نظام مالیاتی و دولت، محل و نحوه هزینه‌کرد منابع جمع‌آوری شده از طریق مالیات را برای مردم تشریح کنند و به اطلاع آن‌ها برسانند خود بهترین تشویق برای مؤدیان خواهد بود. وقتی مردم به‌روشنی مشاهده کنند که مالیات آن‌ها صرف امور عمومی کشور می‌شود با رغبت آن را پرداخت می‌کنند و درک بهتری از مالیات پیدا می‌کنند.
در کشورهای صنعتی فرار مالیاتی یکی از بزرگ‌ترین جرائم محسوب می‌شود. درواقع کسی که فرار مالیاتی دارد از اموال و منابع عمومی سرقت می‌کند و این در حالی است که این منابع عمومی قرار است صرف هزینه‌های عمومی مانند آموزش، سلامت و زیرساخت‌های کشور شود که به‌صورت مستقیم در تسهیل سرمایه‌گذاری، افزایش تولید و اشتغال‌زایی نقش دارد.
مولفه‌های نظام مالیاتی کارآمد
تا زمانی که نظام مالیاتی کارکرد واقعی خود را نداشته باشد، نمی‌توان انتظار داشت که اقتصاد ملی کشور به شکوفایی و عدالت و توسعه برسد. اما نظام کارآمد مالیاتی چه مشخصه‌هایی دارد؟
مؤلفه‌های اصلی یک نظام کارآمد مالیاتی عبارت‌اند از:
1-رکن اصلی هر نظام مالیاتی موفق باید بر انصاف و عدالت مالیاتی استوار باشد.
2-نظام مالیاتی باید مبتنی بر عدالت مالیاتی یعنی مالیات‌ستانی بر پایه "هر که بامش بیش، برفش بیشتر" و پرداخت مالیات مساوی از درآمدهای مشابه باشد.
3-امر مالیات‌ستانی نمی‌تواند بودجه‌ای باشد؛ بلکه بنیاد اخذ مالیات بر سود حاصل از مبادلات اقتصادی است.
4-مالیات بیشتر باید با گسترش پایه‌های مالیاتی و بسط چتر مالیاتی و شناسایی مالیات‌گریزان و اخذ قاطعانه مالیات از آن‌ها باشد.
5-در امر مالیات‌ستانی وجود یک نظام کارآمد کم‌هزینه فرض اولیه است. مؤلفه‌های این نظام کارآمد با شاخص‌های خاصی ارزیابی می‌شوند. این شاخص‌ها علاوه بر بیان کارآیی و عملکرد نظام مالیاتی، ترکیب درآمدهای تعیین‌کننده مخارج و هزینه‌های دولت را نیز مشخص می‌کند.
6-مالیات وجوه اخذشده از شهروندان به‌منظور تأمین خواسته‌های برحق شهروندان همچون برقراری امنیت، آموزش‌وپرورش همگانی، تأمین سلامت و بهداشت اولیه شهروندان، حفاظت از محیط‌زیست و ... است؛ لذا نمی‌توان منابع مالیاتی را مصروف برنامه‌های سیاسی که شهروندان رغبتی بدان ندارند کرد.
بنابراین توسعه اجتماعی–اقتصادی با معافیت مالیاتی و گمرکی این یا آن نهاد اقتصادی و غیراقتصادی که همگی ردای فعال اقتصادی برتن کرده‌اند، انجام نخواهد شد. باید همه معافیت‌های مالیاتی لغو شود و شفافیت اقتصادی بر همه زوایای اقتصاد سایه‌گستری کند. توسعه اقتصادی کشور درگرو نظام کارآمد مالیاتی است و فرار مالیاتی درنتیجه ناکارآمدی‌ها ضربه مهلکی به پیکره اقتصادی کشور است.