برنامه‌ریزی برای صادرات از جمله موضوعاتی است که باید مجدانه از سوی سیاست‌گذاران دولتی مورد تأکید قرار گیرد. این مسئله با نگاه به پتانسیل‌هایی که در مناطق و استان‌های مختلف وجود دارد، انجام می‌شود تا اثرگذاری و کارآمدی لازم را داشته باشد. بنابراین لازم است ظرفیت‌ها و توانمندی‌های صادراتی بالفعل و بالقوهٔ هر استان را پیش از هر برنامه‌ریزی شناسایی کرده و بر اساس آن حرکت کنیم.
استان زنجان از منظر صنایع معدنی و فلزی شرایط خوبی دارد. این استان قطب تولید و صادرات سرب و روی در کشور است و شرکت‌هایی مانند کالسیمین سهم بالایی در بازار دارند. فرآوری و صادرات کنسانترهٔ مس، با تمرکز بر معادن طارم و سلطانیه نیز از ظرفیت‌های استان به شمار می‌آید. تولید فروسیلیس با کیفیت صادراتی را نیز می‌توان مورد توجه قرار داد.
فرش و صنایع‌دستی از دیگر حوزه‌هایی است که در استان زنجان به‌عنوان یک پتانسیل جدی مطرح است. فرش دست‌باف زنجان با اصالت و طرح‌های خاص خود، در بازارهای آسیایی و اروپایی جایگاه دارد. از طرفی چاقوی زنجان، برند ثبت‌شدهٔ ملی با صادرات محدود به کشورهای منطقه را می‌توان مورد توجه قرار داد.
در بخش کشاورزی، صنایع غذایی و محصولات فرآوری‌شده می‌توان به سیر ممتاز همدان–زنجان با بازار هدف در عراق و آسیای میانه، کشمش ابهر با صادرات مستقیم به کشورهای حوزهٔ خلیج‌فارس و روسیه، زیتون طارم در بسته‌بندی‌های صنعتی و سنتی به کشورهای همسایه اشاره کرد.
تولیدات شهرک صنعتی زنجان در حوزهٔ کابل و سیم برق به کشورهای منطقه صادر می‌شود. همچنین می‌توان از لوازم روشنایی و تجهیزات صنعتی سبک استان به‌عنوان توانمندی‌های صادراتی یاد کرد.
در کنار آنچه امروز به‌عنوان یک ظرفیت شناسایی شده و مورد توجه است، حوزه‌هایی وجود دارند که می‌توان با تمرکز بر آن‌ها و صادرات‌شان، زمینهٔ رشد و توسعهٔ استان را مهیا کرد. نانو‌فناوری‌های معدنی با توجه به وجود منابع غنی مس، روی و سرب، امکان توسعه و صادرات نانوذرات فلزی با مصارف پزشکی، صنعتی و کشاورزی را ایجاد می‌کند که همچنان به‌عنوان یک زمینهٔ فعالیت صادراتی در استان زنجان مورد توجه نیست.
در ادامه می‌توان به گیاهان دارویی و محصولات ارگانیک اشاره کرد. اقلیم متنوع طارم و ماهنشان قابلیت تولید گستردهٔ گیاهان دارویی مانند آویشن، گل‌محمدی، زوفا و زرشک را دارد. همچنین بازار جهانی گیاهان ارگانیک به‌شدت در حال رشد است و زنجان می‌تواند در آن نقش‌آفرین باشد.
در این بخش می‌توان از خدمات فنی و مهندسی صحبت کرد. نیروی انسانی تحصیل‌کرده، به‌خصوص در حوزهٔ برق، عمران و مکانیک، توان صادرات خدمات فنی به کشورهای در حال توسعهٔ منطقه (عراق، سوریه، آسیای مرکزی) را دارد.
گردشگری سلامت و اکوتوریسم به‌ویژه در منطقهٔ طارم، غار کتله‌خور و چشمه‌های معدنی ماهنشان، صنایع تبدیلی کشاورزی با ایجاد واحدهای فرآوری زیتون، انگور، سیر و سیب‌زمینی می‌تواند ارزش صادراتی بالایی ایجاد کند، صادرات دیجیتال و محصولات نرم‌افزاری با نگاه به رشد استارتاپ‌های حوزهٔ آی‌تی در زنجان و دانشگاه‌های فعال از دیگر مسائلی هستند که می‌توان روی آن‌ها متمرکز شد.
صادرات در محیطی آرام و با ثبات حرکت می‌کند
به دنبال شناسایی آنچه به‌عنوان ظرفیت صادراتی مطرح بوده و آنچه می‌توان با سرمایه‌گذاری به‌عنوان شاخهٔ جدیدی در صادرات معرفی کرد، فراهم کردن زیرساخت‌های صادراتی در اولویت قرار دارد. صادرکننده باید از منظر قانونی و تجهیزاتی از طرف دولت و حاکمیت مورد حمایت قرار بگیرد تا در محیطی آسان، آرام و با ثبات، قراردادهای صادراتی را منعقد و اجرایی کند.
در حال حاضر یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های صادرکنندگان، بی‌ثباتی در قوانین و بخشنامه‌ها، تغییرات مکرر و بدون هماهنگی در قوانین گمرکی، نرخ ارز، ممنوعیت یا آزادسازی صادرات و در نهایت بلاتکلیفی برای فعالان اقتصادی است. در این ارتباط می‌توان به ضعف در دیپلماسی اقتصادی، نبود رایزن‌های اقتصادی فعال، عدم حضور مستمر در نمایشگاه‌های بین‌المللی و ارتباطات ضعیف با اتاق‌های بازرگانی سایر کشورها، زیرساخت حمل‌ونقل ناکافی، هزینه بالای حمل و کمبود ناوگان مدرن زمینی، ریلی و دریایی، کاهش مزیت رقابتی صادرکنندهٔ ایرانی، تعدد نهادهای دخیل در صادرات، موازی‌کاری نهادهایی چون سازمان توسعهٔ تجارت، گمرک، وزارت صنعت، معدن و تجارت و بانک مرکزی اشاره کرد.
نکتهٔ اصلی که در این مطلب باید به آن توجه کرد، پیدا کردن مسائلی است که علاوه بر دغدغه‌های ملی در سطح استان‌ها وجود دارند و هر کدام از آن‌ها به نوبهٔ خود و با توجه به شرایط متفاوت هستند.
۱. ضعف در برندسازی و بسته‌بندی
محصولات زنجان (از جمله سیر، زیتون، فرش و چاقو) معمولاً بدون برند یا با بسته‌بندی ضعیف صادر می‌شوند که موجب از بین رفتن هویت بومی در بازار جهانی می‌شود.
۲. کمبود واحدهای فرآوری و صنایع تبدیلی
بسیاری از محصولات کشاورزی و معدنی استان به‌صورت خام صادر می‌شوند که ارزش‌افزودهٔ بسیار پایینی ایجاد می‌کند.
۳. محدودیت لجستیکی و دسترسی به پایانه‌های صادراتی
استان زنجان علیرغم موقعیت استراتژیک، به پایانه‌های مرزی و بنادر اصلی کشور متصل نیست و حمل‌ونقل بین‌المللی با چالش مواجه است.
4. کمبود آموزش‌های صادرات‌محور
بسیاری از تولیدکنندگان و حتی تجار استان با اصول بازاریابی بین‌المللی، مستندسازی صادراتی و بازارشناسی جهانی آشنا نیستند.
۵. ضعف در شبکه‌سازی با بازارهای هدف
ارتباط سیستماتیک با تجار کشورهای همسایه مثل آذربایجان، عراق، ترکیه و آسیای میانه وجود ندارد.
۶. نبود تسهیلات مالی و ضمانت‌نامهٔ صادراتی
دسترسی دشوار به سرمایهٔ در گردش صادراتی و نبود ضمانت‌نامه‌های صادراتی از سوی بانک‌ها، مانع رشد صادرکنندگان کوچک و متوسط استان است.
در کنار شناسایی آنچه به‌عنوان چالش‌های ملی و استانی مطرح است، بخش خصوصی و اتاق‌ها باید در راستای اجرای مأموریت‌های قانونی خود، راهکار ارائه دهند. بنابراین راهکارهای پیشنهادی در تعامل با نهادهای حاکمیتی و دولتی کشور به شرح زیر پیشنهاد می‌شود.
۱. تثبیت و شفاف‌سازی سیاست‌های ارزی و گمرکی که مخاطب آن بانک مرکزی، گمرک، وزارت صنعت، معدن و تجارت است. پیشنهاد تشکیل کمیتهٔ دائمی گفت‌وگوی دولت و صادرکنندگان برای ابلاغ بخشنامه‌ها با مشورت فعالان اقتصادی و الزام به ثبات مقررات حداقل در بازه‌های شش‌ماهه
۲. احیای دیپلماسی اقتصادی فعال که مخاطب آن وزارت امور خارجه و سازمان توسعهٔ تجارت است. پیشنهاد انتصاب رایزن‌های اقتصادی متخصص با پیوست تجاری واقعی و حمایت از ایجاد «خانه‌های تجاری ایران» در بازارهای هدف با محوریت اتاق‌های مشترک
۳. ایجاد پنجرهٔ واحد صادراتی هوشمند که مخاطب آن وزارت اقتصاد، سازمان توسعهٔ تجارت و گمرک است. طراحی و استقرار یک پلتفرم ملی برای انجام تمام مراحل صادرات (ثبت سفارش، گمرک، ارز، حمل‌ونقل و…) به‌صورت یکپارچه و دیجیتال
۴. تسهیل تأمین مالی صادرات که مخاطب آن صندوق ضمانت صادرات و بانک توسعهٔ صادرات است. افزایش سقف ضمانت‌نامه‌ها و خط اعتباری صادرات برای SMEها و طراحی سازوکار تأمین مالی صادرات بر پایهٔ وثیقهٔ محصول و قرارداد صادراتی
علاوه بر اینکه باید موضوعات عمومی و چالش‌های کلی که بر اقتصاد ایران حاکم شده را درمان کنیم، ضرورت دارد برای دغدغه‌های استانی هم به فراخور مشکلات و توانمندی‌های منطقه‌ای، راه‌حل ارائه داد. بنابراین پیشنهاد می‌شود که در استان زنجان پنج موضوع زیر مورد توجه قرار بگیرد:
۱. توسعهٔ زیرساخت‌های لجستیکی استان برای صادرات که مخاطبان آن استانداری، ادارهٔ راه، شرکت شهرک‌های صنعتی است. ایجاد و تجهیز پایانهٔ صادراتی استان زنجان در مجاورت شهرک صنعتی و اتصال زنجان به کریدور ریلی بین‌المللی با رویکرد صادرات کالا به اروپا و آسیای میانه
۲. راه‌اندازی میز صادرات تخصصی برای محصولات بومی زنجان که مخاطب آن سازمان صمت استان، جهاد کشاورزی و اتاق است. تشکیل میز صادرات زیتون طارم، سیر زنجان، فرش و چاقو همراهی با صادرکنندگان برای بازاریابی و حضور در نمایشگاه‌های خارجی
۳. آموزش و توانمندسازی تجار و تولیدکنندگان کوچک که مخاطب آن پارک علم و فناوری، دانشگاه زنجان و مرکز آموزش بازرگانی استان است. برگزاری دوره‌های آموزش صادرات، قوانین بین‌المللی، تجارت دیجیتال و بسته‌بندی و تربیت نسل جدید صادرکنندگان با رویکرد علمی و فناورانه
4. حمایت از صادرات دانش‌بنیان و خدمات فنی‌مهندسی که مخاطب آن معاونت علمی استانداری و مرکز رشد و فناوری زنجان است. تسهیل در صدور مجوزهای صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان و معرفی توانمندی مهندسی استان به کشورهای منطقه از طریق رویدادهای مشترک
۵. تدوین سند استانی توسعه صادرات که مخاطب آن شورای برنامه‌ریزی استان، اتاق و سازمان صمت استان است. سند راهبردی پنج‌ساله با هدف‌گذاری دقیق برای حجم صادرات، بازارهای هدف و تنوع محصولات و هماهنگی تمام دستگاه‌ها برای اجرای یک برنامهٔ یکپارچه
علاوه بر اینکه دولت برای ایجاد زیرساخت‌های صادراتی نقش کلیدی دارد، به نظر می‌رسد اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران هم می‌تواند با ایفای نقش سیاستگذار و تعامل با دولت به کمک اقتصاد بیاید و با تشکیل «شورای مشورتی صادرات» با حضور نمایندگان واقعی بخش خصوصی از استان‌ها بر تصمیم‌سازی‌های کلان ارزی، گمرکی و تجاری اثرگذار باشد.
گسترش و فعال‌سازی اتاق‌های مشترک بازرگانی به‌ویژه در کشورهای همسایه و حمایت از تأسیس «خانه‌های تجاری ایران» با مشارکت استان‌ها نیز می‌تواند در چارچوب دیپلماسی اقتصادی به‌عنوان یک راه‌حل از طرف اتاق ایران پیگیری شود.
طراحی و راه‌اندازی «مرکز ملی صادرات خدمات و دانش‌بنیان‌ها» زیر نظر اتاق ایران، برای اتصال شرکت‌های دانش‌بنیان استانی به بازارهای جهانی، ایجاد سامانهٔ هوشمند جامع اطلاعات بازارهای صادراتی به تفکیک کالا، تعرفه، مجوز و رفتار مصرف‌کننده با دسترسی رایگان برای اتاق‌های استانی از دیگر راهکارهایی هستند که می‌توان از طرف اتاق ایران مورد پیگیری قرار داد.
در ادامه، اتاق زنجان نیز می‌تواند شناسایی ظرفیت‌های صادراتی بنگاه‌های کوچک و متوسط استان و نیازسنجی و پشتیبانی از آنان را با طراحی سامانهٔ بومی در دستورکار قرار دهد. علاوه بر این، راه‌اندازی «مرکز تخصصی آموزش صادرات» در اتاق زنجان با سرفصل‌هایی چون بسته‌بندی صادراتی، قوانین بین‌الملل، دیجیتال‌مارکتینگ و صادرات خدمات مورد توجه است.