روابط ایران و ترکمنستان، متأثر از پیوندهای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی از یک سو و گریزناپذیری ژئوپلیتیک از سوی دیگر و نیز در نتیجهٔ بیش از ربع قرن تجربهٔ روابط دیپلماتیک، از عقلانیت کافی برخوردار بوده و بازشناسی آن در چارچوب‌هایی واقع‌گرایانه ممکن خواهد بود. ترکمنستان که می‌تواند از طریق جمهوری اسلامی ایران کالاها و خدمات خود را وارد و صادر کند، چشم‌انداز خوبی در ارتباط با کشور ما طراحی کرده است. از طرفی قابلیت ارائهٔ مسیرهای حمل‌ونقل و ترانزیت به کشورهای منطقه و ایران را داراست.
ترکمنستان از امتیازات بسیار ویژه‌ای برخوردار است که در سیاست خارجی ایران در منطقهٔ آسیای مرکزی، جایگاه ممتازی به آن اعطا می‌شود. یکی از این امتیازات، قابلیت ارائهٔ مسیرهای حمل‌ونقل و ترانزیت کالا به کشورهای منطقه و ایران است و امتیاز دیگر، برخورداری از منابع سرشار هیدروکربنی به‌ویژه گاز است که این کشور را در زمرهٔ کشورهای هدف سیاست خارجی در حوزهٔ پیرامونی جمهوری اسلامی ایران قرار می‌دهد. لازم به ذکر است که اکنون بیش از ۱۰۰ پروژهٔ صنعتی در ترکمنستان در حال ساخت یا ساخته شده با کمک ایران است؛ از جمله خط راه‌آهن تجن - سرخس - مشهد، لولهٔ گاز ۱۳۹ میلیون دلاری کورپیه - کردکوی در غرب ترکمنستان و سد دوستی ۱۶۷ میلیون دلاری در جنوب این کشور.
از بُعد گردشگری این دو کشور از ظرفیت‌ها و شرایط مطلوبی در حوزهٔ توریسم و گردشگری برخوردارند و به‌واسطهٔ تاریخ چند هزارساله، اشتراکات دینی و مذهبی، اماکن، آثار و بناهای تاریخی و دیدنی پرشماری را صاحب‌اند، ایجاد گشایش در توسعهٔ رفت‌وآمدها و برنامه‌ریزی و همکاری در این حوزهٔ مستعد، به تعمیم و گسترش عرصه‌های مختلف همکاری فرهنگی کمک چشم‌گیری خواهد کرد.
با این حال، مراودات تجاری فیمابین تحت تأثیر بدهی گاز، برق و بدهی راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران به ترکمنستان است. به‌علاوه با وجود افتتاح کریدور ریلی ایران - ترکمنستان - قزاقستان توسط روسای جمهور سه کشور، به دلیل ضعف مدیریت ایرانی در ایجاد زیرساخت، امکان بهره‌برداری از خط ریلی هنوز وجود ندارد.
به‌علاوه، عدم وجود روابط مستقیم بانکی بین دو کشور مشکلات فراوانی به‌ویژه در خصوص ارسال حواله‌های بانکی و انتقال وجوه برای تجار را فراهم کرده است.
عدم صدور ویزا جهت تردد تجار و بازرگانانی که سابقهٔ چندین‌ساله در امر تجارت با ترکمنستان را دارند، از دیگر مشکلات تجارت با ترکمنستان است. این امر بسیاری از تجار را از وصول مطالبات خود از خریدار ترکمنی باز داشته و عملاً فرصت‌های تجاری را از صادرکنندگان سلب کرده است.
همچنین توقف طولانی‌مدت کامیون‌های ایرانی در مبادی مرزی، اعمال محدودیت توسط دولت ترکمنستان برای تردد کامیون‌ها از مرز باجگیران، موانع و مشکلات مربوط به بازارچه‌های مرزی از جمله مشکلات تردد در این بازارچه‌ها، عوارض بالای هزینه‌های بندری در ترکمن‌باشی برای کشتی‌های ایرانی، افزایش کرایهٔ حمل‌ونقل، کمبود واگن و افزایش نرخ واگن‌ها، اعمال عوارض بر واردات سیمان و عایق‌های رطوبتی توسط دولت ترکمنستان، عدم اجرای موافقت‌نامه‌های امضاشده بین مقامات دو کشور که از آن جمله می‌توان به موافقت‌نامهٔ اجتناب از اخذ مالیات مضاعف، موافقت‌نامهٔ تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری و همچنین موافقت‌نامهٔ گمرکی بین دو کشور اشاره کرد، ایجاد قوانین جدید توسط بانک مرکزی ترکمنستان به‌جهت محدود کردن تبدیل منات به دلار برای اتباع خود، از دیگر موانع توسعهٔ تجارت ایران و ترکمنستان هستند.
راهکارهای پیشنهادی برای ارتقاء روابط
در این راستا و در جهت ارتقای روابط دوجانبه ایران و ترکمنستان، پیشنهادات ۲۲ گانهٔ خود را ارائه می‌کنم.
ضرورت داشتن سیاست‌های راهبردی مشخص با همسایهٔ شمالی، ترکمنستان، در زمینه‌های انرژی، حمل‌ونقل ریلی، مناسبات فرهنگی و توریسم سلامت، رفع ابهامات موجود فیمابین دو دولت در مورد انتقال گاز، تعیین تکلیف مطالبات تجار ایرانی از طرف ترکمنی و رفع سوءتفاهمات فیمابین تجار دو کشور، تقویت توانمندی دیپلماسی تجاری ایران برای تأمین منافع بازرگانان، برقراری خط اعتباری (Credit line) با توجه به وجود شعبهٔ بانک صادرات در عشق‌آباد، رفع مشکلات فنی در خصوص راه‌اندازی خط ریلی، رفع مشکل تردد (ویزا) برای تجار و بازرگانان، تعیین تکلیف تبادل مالی با پول ملی یا شیوهٔ جایگزین، اعمال تعرفهٔ ترجیحی راجع به کالاهایی که تولید و به‌سهولت قابل صادر کردن به ترکمنستان هستند، فعال‌تر شدن مرز زمینی و ریلی (حتی‌المقدور ۲۴ ساعته شدن)، توسعهٔ روابط فرهنگی دو طرف با تعریف بنیاد مشترک مختوم‌قلی، اعتماد به فاکتورهای ارائه‌شده از سوی تجار ایرانی و یا ارائهٔ دلیل منطقی مبنی بر افزایش قیمت پایه، تسهیل تردد ساکنین مرزی، انتقال فنّاوری به ترکمنستان از طریق احداث دانشکده‌های فنی‌مهندسی من‌جمله دانشکدهٔ گاز و نفت در قالب پروژهٔ تهاتر گازی، افزایش همکاری در زمینهٔ برگزاری نمایشگاه اختصاصی ایران در ترکمنستان، توسعهٔ روابط دیپلماسی با ترکمنستان، افزایش نقش‌آفرینی بخش خصوصی کشور در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی کشور، حل مشکلات مرزی و حمل‌ونقل دو کشور، برگشت وضعیت مرزهای دو کشور به وضعیت سابق و امکان عبور کامیون‌های ترانزیتی ایران از ترکمنستان، تأمین واگن مورد نیاز جهت صادرات کالا از ایران به اوراسیا و ترکمنستان، بازگشایی مرز زمینی جهت تردد گردشگران و رونق بازارچه‌های مرزی، توسعهٔ زیرساخت‌های مرزی و افزایش زمان فعالیت گمرک در مرز سرخس جهت جلوگیری از ازدحام و صف در مرز سرخس و پرداخت بدهی معوق بخش خصوصی توسط شرکت ملی گاز ایران، از جملهٔ این راهکارهاست.
توجه ویژه به منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی سرخس
یکی از فرصت‌های دیگر در تجارت با ترکمنستان، منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی سرخس است. منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی سرخس با ۵٬۲۹۰ هکتار وسعت و برخورداری از حمل‌ونقل ریلی، فرودگاه، مجاورت با مرز ترکمنستان، دسترسی به گاز طبیعی و نزدیکی به کلان‌شهر مشهد مقدس و عشق‌آباد، به‌راستی می‌تواند یکی از مراکز تولیدی و تجاری در سطح منطقه باشد که متأسفانه امروز اگر به این منطقه سفر کنید، بیرونقی خیابان‌ها و تجهیزات و ابنیهٔ خاک‌گرفته روح و روان شما را آزرده می‌کنند.
پیشنهاد ایجاد منطقه آزاد تجاری مشترک بین ایران و ترکمنستان
با توجه به مصوب شدن منطقهٔ آزاد اینچه‌برون، ایجاد منطقهٔ آزاد تجاری مشترک بین ایران و ترکمنستان پیشنهاد می‌شود. استفاده از فرصت‌های ایجادشده در منطقهٔ آزاد اینچه‌برون هم در مورد سرمایه‌گذاری خارجی و هم در مورد تسهیل صادرات. همچنین ایجاد گذرگاه مرزی در مرز حسن‌قلی پیرو مذاکرات و موافقت‌های اولیه از طرف ترکمنی جهت تبادلات چمدانی از دیگر موارد حائز اهمیت هستند.
توجه به فرصت‌های نوظهور در بازار ترکمنستان
روزی ترکمنستان مقصد ایده‌آل کالاهای صادراتی ایران از جمله مواد معدنی، مصالح ساختمانی، میوه، مرکبات، مواد پلاستیکی و… بوده است. اما امروز از آن دورهٔ طلایی خبری نیست. چراکه نیاز کشور ترکمنستان و کشورهای هدف صادراتی به‌صورت پیوسته در حال تغییر است و باید نیازهای نوظهور بازارهای صادراتی منطقه تحلیل و بر اساس آن سیاست‌گذاری انجام شود.