کامبیز شجاعی‌نیک، کارشناس حملونقل بین‌المللی
ترانزیت یا گذر برد یا عبور در واقع انتقال کالا ازگمرک ورودی و قلمروگمرکی به منظور خروج آن از گمرک مجاز و یا تحویل به گمرکخانه یا سایر اماکن تحت نظارت گمرک بوده که تحت دو رویه عبور داخلی و عبور خارجی در ماده 47 قانون امور گمرکی ذکر شده است. ترانزیت کالا یکی از منابع درآمدی جایگزین درآمدهای نفتی در اجرای اقتصاد مقاومتی و رونق اقتصادی در کسب وکار است. در اهمیت ترانزیت (عبور) کالا از قلمرو جمهوری اسلامی ایران همین بس که مقام معظم رهبری در بند ده سیاست‌های ابلاغی خود در اقتصاد مقاومتی گسترش خدمات تجارت خارجی و ترانزیت و زیرساخت‌های مورد نیاز را یکی از راه‌های حمایت همه جانبه هدفمند از صادرات کالاها و خدمات به تناسب ارزش افزوده و با خالص ارز آوری مثبت دانسته‌اند.
به‌رغم اهمیت ترانزیت و حمل و نقل بین المللی کالا در کشور، به دلیل عدم حمایت جدی از این صنعت، متاسفانه کشور نه تنها نتوانسته جایگاه خود را در عرصه‌های اقتصادی نمایان سازد بلکه دارای سیر نزولی نیز بوده، که تنها در صورت روان‌سازی قوانین و حمایت از این صنعت (ترانزیت کنندگان) شاید بتوان در سال‌های آتی به این منبع عظیم دسترسی پیدا کرد.
دستگاه اجرایی جهت انجام ترانزیت کالا، شرکت‌های حمل ونقل بین المللی هستند که به دلایل مختلف، از جمله نبود تسهیلات بانکی در جهت نوسازی ناوگان حمل و نقل و عدم حمایت از این شرکت‌ها در قانون امور گمرکی با مشکلات عدیده‌ای جهت خدمت‌رسانی مواجه می‌شوند. حال آنکه مسولیت شرکت‌های ترانزیت‌کننده فقط انجام ترانزیت کالا از گمرک مبدا ورودی و تحویل محموله به گمرک مقصد نهایی و یا خروجی است.
انجام عملیات ترانزیت
هر زمان محموله‌ای به گمرک ورودی در مبدا می‌رسد دو اتفاق حادث می‌شود:
حالت اول: کالا در همان گمرک ورودی ورود موقت ، ورود موقت برای پردازش ، مرجوعی و یا با پرداخت حقوق ورودی و سایر تشریفات گمرکی ورود قطعی می شود .(ماده 47 قانون امور گمرکی)
حالت دوم: کالا به سایر گمرکات کشور (گمرکخانه ها) ترانزیت می‌شود. محموله زمانی قابلیت ترانزیت داخلی دارد که مقصد نهایی کالا در بارنامه گمرک ورودی نباشد و صاحب کالا در بارنامه دستور ترانزیت و نام شرکت ترانزیت‌کننده را قید کرده و یا گمرک مبدا با درخواست کتبی متقاضی موافقت کند. (ماده 60 قانون امور گمرکی)
در عبور (ترانزیت) داخلی شرکت‌های ترانزیت‌کننده با اسناد مثبته‌ای که صاحب کالا ارائه کرده، محموله را جهت انجام تشریفات گمرکی و ارسال آن به گمرک مقصد اظهار می‌کند. بعد از انجام این تشریفات و تودیع تضمین از طریق پایانه‌ها (اعلام بار) درخواست وسیله حمل کرده و محموله را به گمرک نهایی ارسال می‌کنند. در حقیقت وظیفه اصلی شرکت‌های حمل ونقل بین المللی (ترانزیت‌کننده) به عنوان امانت‌دار گمرک جمهوری اسلامی ایران، ارسال محموله در یک محفظه پلمپ شده از گمرک مبدا به گمرک مقصد است تا کالا بدون پرداخت حقوق ورودی وارد بازار نشود.
حال مشکل کجاست؟
مشکلات را میتوان از سه جهت در باب مسولیت بطور خلاصه عنوان کرد که ذیلا به تفکیک به شرح آن می‌پردازیم:
الف –شرکت‌های ترانزیت‌کننده مطابق اسناد مثبته‌ای که به ایشان توسط صاحبان کالا ارائه می‌شود محموله را اظهار می‌کنند. این شرکت‌ها در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی همچون گمرک شهید رجایی اجازه بازرسی (انوانتر) ندارند و می بایست صرفا بر اساس اسناد مثبته‌ای که صاحبان کالا ارائه کرده‌اند نسبت به اظهار محموله اقدام کنند و این در حالی است که مطابق قوانین امور گمرکی کلیه عواقب حقوقی و مغایرتی به لحاظ کمی و کیفی (نوع و تعداد) کالا پس از اظهار به شرکت‌های ترانزیت‌کننده تحمیل می‌شود. آیا این منصفانه است که از یک طرف به شرکت ترانزیت‌کننده اجازه دسترسی به کالا و انوانتر داده نشود و از طرف دیگر ایشان مسول مغایرت در تعداد و نوع کالا باشد؟!
ب- نکته حائز اهمیت دیگر اینکه، هنگامی که صاحب کالا در گمرک مقصد نسبت به ترخیص نهایی اقدام می‌کند می‌بایست محموله را اظهار کرده و کارشناس گمرک به صورت دقیق بعد از ارزیابی نهایی و تعیین حقوق ورودی و اخذ استانداردهای مربوطه اجازه ترخیص کالارا صادر کند، حال با توجه به این روند آیا تنها وظیفه ترانزیت‌کننده تهیه اظهارنامه اجمالی نیست؟ آیا باید کلیه وظایف صاحب کالا از جمله اظهار و استاندارد اجباری و ... را که در مقصد نهایی انجام خواهد شد، شرکت حمل و نقل بین المللی اظهار کننده در مبدا تکرار مکررات کند؟!
پ- بعد از تشریفات گمرکی در مبدا، محموله توسط وسیله حملی که از سیستم اعلام بار به شرکت ترانزیت‌کننده تحمیل می‌شود تحت صحابت شرکت حمل و نقل و صدور بارنامه داخلی می‌بایست حمل شود. باید به این نکته توجه کرد که شرکت ترانزیت‌کننده حتی اجازه دسترسی به سیستم GPS آن وسیله را هم ندارد، حال اگر به هر دلیلی در طول مسیر توسط صاحب کالا، راننده و سایر عوامل ذی‌مدخل تخلفی صورت بگیرد آیا شرکت حمل ونقل ترانزیت کننده مسولیت این خطا را باید بعهده بگیرد؟
راه حل پیشنهادی چیست؟
الف - با عنایت بدین موضوع که تشریفات گمرکی عبور داخلی حسب ماده 47 قانون امور گمرکی غیر قطعی بوده و محموله در ترانزیت داخلی نهایتا در مقصد به صورت دقیق و کامل طی اظهار نامه ورود قطعی توسط صاحبان کالا، کارگزار گمرکی یا نمایندگان آنان اظهار و مورد ارزیابی قرار می‌گیرد پیشنهاد می‌شود، شرکت ترانزیت‌کننده فقط مکلف به تنظیم و ارائه اظهارنامه اجمالی بوده و رویه ترانزیت (عبور) داخلی را در پیش گیرد و نه ورود قطعی.
ب- از آنجا که وظیفه شرکت ترانزیت‌کننده آن است که محموله را توسط یک وسیله نقلیه که از واحد اعلام بار پایانه ها جذب می‌کند، از یک گمرک مبدا به گمرک مقصد انتقال دهد؛ حال وقتی شرکت ترانزیت‌کننده نه مالک وسیله است و نه راننده را می شناسد و نه قدرت انتخاب وسیله حمل را دارد لذا چنانچه راننده یا عوامل دیگری دچار هرگونه تخلب و یا رفتار مجرمانه شوند باید مسولیت آن را نیز عهده‌دار شوند و نه شرکت ترانزیت‌کننده.