حوالی نیمه‌خرداد امسال بود که با قطع روابط دیپلماتیک ائتلاف عربی به رهبری عربستان با کشور قطر، دروازه‌های بازار این کشور تماماً به روی صادرکنندگان کشورهای منطقه به‌ویژه ایران و ترکیه باز شد؛ چراکه قطر سالانه حدود ۳ میلیارد دلار واردات مواد غذایی دارد که قبل از محاصره اقتصادی، یک‌سوم آن را مستقیماً از طریق عربستان و امارات تأمین می‌کرد.
در این شرایط جمهوری اسلامی ایران ضمن اینکه ادامه تنش‌های این‌چنینی را به نفع منطقه ندانست، مرز هوایی خود را روی پروازهای شرکت‌های هوایی قطر باز گذاشت و فعالان اقتصادی خود را ترغیب کرد از فرصت ایجادشده در بازار قطر استفاده کنند؛ بازاری که ترکیه نیز چهارچشمی آن را رصد می‌کرد و 48ساعت پس از وقوع بحران سیاسی در روابط قطر با کشورهای عربی منطقه، با استفاده از هواپیماهای کارگو (باربری) بخش زیادی از بازار قطر را تسخیر و ویترین فروشگاه‌های این کشور را مملو از کالاهای ساخت خود کرد.
در این شرایط، فعالان اقتصادی ایرانی نیز در تدارک صادرات کالا، به‌ویژه مواد غذایی به قطر برآمدند و محموله‌های مواد غذایی ازجمله هزار و ۱۰۰ تن میوه تازه را در روزهای نخست بروز بحران از طریق دریا عازم بازار این کشور کردند اما عواملی که سال‌هاست پر پرواز صادرات این مملکت را بسته، در مراوده با قطر نیز دست و پای صادرکنندگان ایرانی را بست.
ترکیه و واکنش سریع در تجارت
در این وضعیت، فعالان اقتصادی بخش خصوصی و اتاق ایران به این اجماع رسیدند که اتاق بازرگانی شیراز مسئول هماهنگی و ارسال کالاهای صادراتی به کشور قطر باشد و آن‌گونه که جمال رازقی‌جهرمی، رئیس اتاق شیراز به پایگاه خبری اتاق ایران می‌گوید: از همان ابتدای کار، صادرات هوایی به قطر، با اجاره هواپیمای کارگو در دستور کار قرار گرفت اما قیمت بالای حمل بار با هواپیما به‌اضافه هزینه‌های سنگین پارکینگ و نگهداری، سریعاً کار را برای بخش خصوصی سخت کرد.
بعدها ترکیه که در واکنش سریع به خالی شدن بازار قطر از رقبا، حمل گران‌قیمت کالا با هواپیما را برای تسخیر بازار در دستور کار گذاشته بود، در رایزنی با مقامات ایرانی و قطری، نسبت به استفاده از مسیر زمینی ایران برای صادرات به قطر ابراز علاقه‌مندی کرد تا از مزیت مسیری که خودمان قادر به استفاده از آن نبودیم، بهره‌مند شود. در اواسط مردادماه نیز این اتفاق افتاد و نهاد زیبکچی، وزیر اقتصاد ترکیه از حصول توافقاتی در این زمینه خبر داد.
حالا 6 ماه از آن روزگار می‌گذرد و رازقی‌جهرمی می‌گوید: اگر به بوشهر سفر کنید، مقابل گمرک بوشهر، صف طویل کانتینرهای 40فوتی ترکیه را می‌بینید که از غرب به جنوب آمده‌اند تا از طریق بندر بوشهر به قطر ارسال شوند. منظره‌ای که به گفته او، معنای آن، موفق نبودن ایرانی‌ها در بازار قطر است.
آمارها حاکی از این است که صادرکنندگان ایرانی پیش از وقوع تنش در روابط قطر و ائتلاف عربستان، در طول سال 95حدود 18میلیون دلار مواد غذایی به این کشور صادر کرده‌اند و اکنون اظهارات رازقی‌جهرمی حاکی از این است که وضعیت تراز تجاری ایران و قطر در این دوره بهبود یافته است اما این به‌آن معنی نیست که در بازارهای قطر موفق عمل کرده‌ایم.
رئیس اتاق شیراز، مهم‌ترین مشکلات حوزه صادرات به قطر را قیمت تمام‌شده تولید داخلی عنوان می‌کند. به عقیده رازقی‌جهرمی، ما در مواقع رقابت، بسیار ناشیانه وارد بازارها می‌شویم در عین حال غیرقابل‌کنترل عمل می‌کنیم؛ مثلاً ما در مراحل اولیه بحران در قطر، هندوانه را به‌صورت فله‌ای با لنج به این کشور که بالاترین درآمد سرانه در جهان را دارد، ارسال کردیم اما رقبا در بسته‌بندی مناسب و با قیمت چند برابری این محصول را در بازار قطر عرضه کردند.
او می‌گوید: با این کارها به‌جای تصاحب بازار، بازار را خراب می‌کنیم و بعد باید کلی تلاش کنیم تا روندها اصلاح شوند. رازقی‌جهرمی همکاری سازمان‌های دولتی ازجمله سازمان استاندارد، گمرک و توسعه تجارت را در بهبود وضعیت صادرات دخیل می‌داند؛ به‌گونه‌ای که تأخیر ناشی از بوروکراسی‌های این سازمان‌ها منجر به نرسیدن محصول به بازار و فاسد شدن آن نشود.
از سوی دیگر، این فعال اقتصادی معتقد است بخش خصوصی هم آن‌گونه که باید چابک نیست و این مسئله در رقابتش با بخش خصوصی دیگر کشورها به چشم می‌آید.
رییس اتاق شیراز تمایل به انحصارگری را نیز بزرگ‌ترین مشکل بخش خصوصی عنوان می‌کند که اتفاقاً در قطر هم نمود داشته است؛ آن‌هایی که قبلاً با قطر ارتباط داشتند نمی‌خواستند در این بازار رقبای هم‌وطن برای خود بتراشند برای همین صادرکنندگان جدید را بازی نمی‌دادند و این کار میدان را برای تجار دیگر کشورها بازتر کرد.
از برخورد غیرعلمی در قطر تا حرکت انتحاری در روسیه
«برخورد غیرکنترل‌شده و غیرعلمی» توصیفی است که رازقی‌جهرمی برای عملکرد و رفتار صادرکنندگان ایرانی در بازار قطر به‌کار می‌برد؛ رفتاری که صادرکنندگان ایرانی، نمود دیگری از آن را در بازار روسیه تکرار کرده‌اند. به گزارش همشهری، در سال گذشته پس از اینکه روابط روسیه با اروپا و آمریکا متشنج و منتهی به تحریم شد و همزمان روابط اقتصادی این کشور با ترکیه نیز در پی ساقط شدن جنگنده روسی توسط ارتش ترکیه، حال‌وروز بدی پیدا کرد،
بازار نطلبیده روسیه مهیای استقبال از کالاهای ایرانی به‌ویژه مواد غذایی و میوه و سبزیجات شد اما در این بازار نیز صادرکنندگان ایرانی نتوانستند حضور موفقی داشته باشند و به گفته رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس، انتحاری عمل کردند. محمدرضا پورابراهیمی در مراسم انتخاب و تقدیر از صادرکنندگان نمونه سال96 استان تهران گفت: صادرکنندگان ایرانی گرچه در داخل کشور در قالب تشکل‌ها عمل می‌کنند اما در خارج از کشور به‌جای اینکه از یکدیگر پشتیبانی کنند، خودی‌ها را دور می‌زنند و به عملیات انتحاری متوسل می‌شوند.