به‌منظور آشنایی هرچه بیشتر فعالان اقتصادی با مفاهیم اقتصادی و به‌کارگیری صحیح این موارد در تحلیل‌های اقتصادی محیط کسب‌وکار، ایده تهیه و ارائه بروشورهایی با عنوان «اقتصاد به زبان ساده» در معاونت اقتصادی اتاق ایران طرح گردید و توسط مرکز تحقیقات و بررسی‌های اقتصادی به اجرا درآمد. شماره بیست‌وچهارم این بروشور به بحث «بهره‌وری» اختصاص‌یافته است.
امروزه کشورها تمام تلاش خود را معطوف به افزایش رشد اقتصادی نموده‌اند که این مهم از دو طریق افزایش کمی نهاده‌ها و ارتقاء بهره‌وری کل عوامل تولید حاصل می‌گردد. با توجه به اینکه اصل کمیابی منابع همواره به عنوان یک محدودیت مهم و اساسی در فرآیند تولید مطرح می‌باشد، لذا راهکار اصلی برای دسترسی به تولیدات بیشتر و با کیفیت‌تر، بهبود بهره‌وری عوامل تولید است که با استفاده بهینه از امکانات و منابع تولید بدست می‌آید. درواقع امروزه محدودیت منابع از یک‌سو و گسترش رقابت در بازارهای داخلی و خارجی از سوی دیگر سبب شده است که ارتقاء بهره‌وری به عنوان موثرترین و بهترین روش جهت تأمین رشد تولید مستمر و دستیابی به رشد اقتصادی پایدار مطرح شود و یکی از اولویت‌های ملی کشورها به حساب آید. از همین‌رو این نسخه از بروشور به بررسی مفهوم بهره‌وری، اهمیت آن در تحقق رشد اقتصادی و شاخص‌های بهره‌وری اختصاص یافته است.
بهره‌وری چیست؟
بهره‌وری یکی از مفاهیم مهم در اقتصاد به شمار می‌آید که چگونگی استفاده از نهاده‌ها و منابع را در تولید محصولات نشان می‌دهد. به طور کلی بهره‌وری به‌صورت نسبت ستانده به نهاده تعریف می‌شود و مفهوم کلی آن، استفاده کارآمد از عوامل تولید (نیروی کار، سرمایه، انرژی و ...) برای تولید کالاها و خدمات می‌باشد. از همین‌رو به دست آوردن مقدار تولید بیشتر از طریق مجموعه معینی از نهاده‌ها و یا استفاده از منابع کمتر برای دستیابی به یک سطح مشخص و ثابت تولید و همچنین افزایش تولید با نرخی بیشتر از نرخ افزایش نهاده‌ها، به عنوان رشد یا بهبود بهره‌وری تعریف می‌گردد.
بهره‌وری مفهومی است که ترکیبی از کارایی و اثربخشی را نشان می‌دهد و حاصل جمع این دو مؤلفه می‌باشد. کارایی به معنی درست انجام دادن کار است که به استفاده کارآمد از منابع در فرآیند تولید اشاره می‌کند. اثربخشی را نیز می‌توان به‌صورت کار درست انجام دادن تعریف کرد که بیانگر درجه و میزان تحقق اهداف از قبل تعیین شده می‌باشد. بهبود بهره‌وری به مفهوم استفاده کاراتر و اثربخش‌تر از نهاده یا نهاده‌های تولید می‌باشد و معیاری است برای سنجش این مسئله که چگونه یک کشور منابع در اختیار خود را به‌صورت کارا و اثربخش به کالاها و خدمات تبدیل می‌کند.
با توجه به اینکه رشد بهره‌وری کل عوامل تولید برابر با آن بخش از رشد تولید است که مربوط به رشد کمی عوامل تولید نیست، در نتیجه باید به دنبال شناسایی عوامل بهبود دهنده سطح کیفی عوامل تولید که به ارتقاء بهره‌وری کل عوامل تولید منجر می‌شود، بود. در همین راستا به این مهم در بروشور پرداخته شده و مواردی از قبیل ورود دانش به تابع تولید، توسعه سرمایه انسانی، برقراری ثبات اقتصادی و سیاسی، افزایش فعالیت‌های تحقیق و توسعه، وجود چارچوب نهادی کارآمد و توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان مهمترین عوامل مؤثر بر بهبود بهره‌وری شناسایی شده‌اند.
باوجوداینکه مقوله بهبود بهره‌وری در برنامه‌های مختلف توسعه ایران و سند چشم‌انداز موردتوجه قرارگرفته است، اما نگاهی به شاخص روند بهره‌وری طی سال‌های اخیر حاکی از آن است که وضعیت بهره‌وری در کشور نه‌تنها بهبود نیافته بلکه در برخی از سال‌ها شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید دارای روند نزولی بوده و رشد بهره‌وری نیز در چندین سال منفی بوده است. بنابراین باوجوداینکه موضوع رشد بهره‌وری و اختصاص سهمی برای آن در تحقق رشد اقتصادی در برنامه‌های توسعه کشور همواره موردتوجه قرارگرفته است اما براساس آمارهای موجود، مؤلفه مذکور دارای وضعیت مناسبی در کشور نیست و تاکنون سهم در نظر گرفته‌شده برای آن در تأمین رشد اقتصادی کشور تحقق‌نیافته است. درواقع بررسی روند شاخص‌های بهره‌وری طی سال‌های بعد از انقلاب نشان می‌دهد که اقتصاد کشور عمدتاً بر پایه استفاده از منابع شکل‌گرفته و درزمینهٔ استفاده بهینه از نیروی کار و سرمایه در وضعیت مطلوبی قرار ندارد.
عوامل مؤثر بر بهبود بهره‌وری
با توجه به اینکه رشد بهره‌وری کل عوامل تولید برابر با آن بخش از رشد تولید است که مربوط به رشد کمی عوامل تولید نیست، در نتیجه باید به دنبال شناسایی عوامل بهبود دهنده سطح کیفی عوامل تولید که به ارتقاء بهره‌وری کل عوامل تولید منجر می‌شود بود. مهمترین این عوامل عبارتند از:
- دانش
امروزه دانش به عنوان مهمترین عامل تولید و منبع اصلی برای رشد بهره‌وری شناخته شده است. این نهاده وقتی وارد تابع تولید می‌شود، بازدهی را به‌صورت صعودی افزایش می‌دهد. استفاده و مبادله دانش در جریان تولید، امکان خلق ایده‌های جدید را به وجود می‌آورد. لذا ورود عنصر دانش به تابع تولید تأثیر قابل توجهی بر ارتقاء بهره‌وری عوامل تولید می‌گذارد.
- سرمایه انسانی
منظور از سرمایه انسانی، آموزش‌ها، تخصص‌ها، مهارت‌ها و به طور کلی مجموعه عواملی است که سبب بهبود کیفیت نیروی انسانی می‌شود. نیروی انسانی متخصص به دلیل برخورداری از دانش علمی، فنی و تخصصی می‌تواند از منابع، ماشین‌آلات و تجهیزات استفاده بهتری به عمل آورد و از طریق افزایش بهره‌وری، تولید بیشتری را ایجاد کند. در واقع فرد آموزش دیده به دلیل دارا بودن دانش و مهارت بیشتر از یک‌سو قادر به اختراع و نوآوری می‌باشد و از سوی دیگر به واسطه تطبیق با تکنولوژی‌های جدید، سبب تسریع نشر تکنولوژی در اقتصاد می‌شود. همچنین توسعه سرمایه انسانی امکان فعالیت کاراتر در بخش‌های تحقیق و توسعه -یکی از منابع مهم بهبود بهره‌وری- را فراهم می‌کند که این مسئله نیز تأثیر قابل توجهی بر رشد بهره‌وری عوامل تولید دارد.
- تحقیق و توسعه
مؤلفه تحقیق و توسعه و اثرات سرریز آن در سطح داخلی و بین‌المللی از طریق ابداع و نوآوری محصولات و فرآیندهای جدید تولید، باعث پیشرفت تکنولوژی می‌شود. با افزایش فعالیت‌های تحقیق و توسعه، ماشین‌آلات و تجهیزات جدیدتری که کارایی بیشتری دارند، تولید می‌شوند و بنگاه‌ها از این طریق می‌توانند به ازای هر واحد سرمایه فیزیکی و انسانی، تولید بیشتری داشته باشند. بنابراین سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه از طریق اصلاح فرآیندهای تولید، بهبود کیفیت محصولات، تولید کالاهای جدید و استفاده کاراتر از سرمایه‌های فیزیکی و انسانی به بهبود بهره‌وری می‌انجامد.
- چارچوب نهادی
تمایل بنگاه‌ها برای فراگیری دانش و استفاده از آن در فرآیند تولید، متأثر از چارچوب نهادی و ساختار انگیزشی حاکم بر جامعه است. اگر چارچوب نهادی مشوق سرمایه‌گذاری و تولید باشد، تحت این شرایط انگیزه افراد به سمت کسب دانش و بکارگیری آن در مسیر تولید سوق می‌یابد. این در حالی است که وجود چارچوب نهادی معیوب در جامعه نه‌تنها منجر به ایجاد انگیزه در افراد برای کسب دانش نمی‌شود؛ بلکه تلاش‌های آن‌ها را به سمت کسب درآمدهای رانت‌جویی سوق می‌دهد که نتیجه این امر کاهش بهره‌وری تولید و تداوم توسعه نیافتگی خواهد بود. به عبارتی تلاش برای ورود دانش در تابع تولید، متأثر از وضعیت چارچوب نهادی اقتصاد است و همیشه تقاضا برای به کارگیری دانش در راستای بهبود بهره‌وری وجود ندارد. حکمرانی خوب یکی از اصلی‌ترین عوامل نهادی است که به واسطه برقراری حاکمیت قانون، کاهش فساد، بهبود کیفیت قوانین و مقررات و پاسخگویی دولت، محیط کسب‌وکار را برای فعالیت‌های اقتصادی مولد و اشتغال‌زا مساعد می‌کند و مانع از سوق یافتن منابع به سمت فعالیت‌های غیرمولد می‌شود.
- فناوری اطلاعات و ارتباطات
بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات همانند استفاده از تکنولوژی‌های نوین، تمامی بخش‌های اقتصادی را متأثر می‌کند. وجود زیرساخت‌های قوی فناوری اطلاعات و ارتباطات در هر کشور و بکارگیری سرریزهای حاصل از این زیرساخت‌ها، منجر به بهبود فرآیند تولید، پیشرفت فناوری و بهبود کیفیت نیروی کار می‌شود. بدین ترتیب مؤلفه فناوری اطلاعات و ارتباطات از طریق رشد بهره‌وری کل عوامل تولید، رشد اقتصادی را به طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- ثبات اقتصادی
بی‌ثباتی اقتصادی از طریق ایجاد فضای نااطمینانی منجر به تخصیص غیربهینه منابع و کاهش بهره‌وری کل عوامل تولید می‌شود. بی‌ثباتی اقتصادی ضمن تشدید فضای نااطمینانی در جامعه، نامساعد شدن وضعیت امنیت اقتصادی و فضای کسب‌وکار در جامعه را نیز به همراه دارد. از همین‌رو هرچه سیاست‌های کلان اقتصادی در راستای کنترل تورم و ایجاد ثبات اقتصادی اتخاذ شوند، تأثیر قابل توجهی بر بهبود بهره‌وری عوامل تولید خواهند داشت.
- ثبات سیاسی
علاوه بر ثبات اقتصادی، ثبات سیاسی نیز از مولفه‌های حائز اهمیت و اثرگذار بر روی بهره‌وری است. عدم وجود ثبات سیاسی، موجب افزایش ریسک و نااطمینانی در اقتصاد می‌گردد که متعاقباً انگیزه را برای سرمایه‌گذاری بر روی نوآوری و بهبود بهره‌وری کاهش می‌دهد.
در شرایطی که مناسبات اقتصادی جهان براساس الگوی اقتصاد دانش‌محور است، الگوی اقتصاد منبع‌محور و متکی به درآمدهای نفتی، بدون توجه به تولید و بهره‌وری نمی‌تواند مشکل‌گشای اقتصاد ایران باشد. جمعیت فزاینده کشور و نیازهای رو به رشد آن‌ها از یک‌سو و غیرقابل اتکا بودن درآمدهای نفتی و محدودیت منابع موجود جهت برآورده ساختن این نیازهای فزاینده از سوی دیگر، این مهم را آشکار می‌سازد که راهکار اصلی برای دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی پایدار و رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی، تمرکز بر مسئله بهبود بهره‌وری عوامل تولید است. چراکه در صورت ارتقاء بهره‌وری می‌توانیم با استفاده از منابع و امکانات موجود، به‌صورت کاراتر عمل کنیم و ثروت ملی خود را افزایش دهیم. اگر اهتمام جدی نسبت به بهبود بهره‌وری عوامل تولید نداشته باشیم و تنها در برنامه‌ها و اسناد کشور به آن اشاره‌کنیم، نمی‌توانیم وابستگی کشور به درآمدهای نفتی را کاهش دهیم و به رشد و توسعه پایدار دست‌یابیم.
نگاهی به وضعیت بهره‌وری در ایران
امروزه بسیاری از کشورها برنامه‌های خود را در راستای ارتقای بهره‌وری تدوین نموده‌اند. مقوله بهبود بهره‌وری در برنامه‌های مختلف توسعه ایران و سند چشم‌انداز آن نیز موردتوجه قرارگرفته است. براساس سیاست‌های کلی برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه کشور مقرر گردید که به ترتیب حدود 31.3 و 33 درصد (یک‌سوم) از رشد 8 درصدی پیش‌بینی‌شده تولید ناخالص داخلی از طریق ارتقاء بهره‌وری عوامل تولید تأمین شود. این در حالی است که نگاهی به روند شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید و تغییرات آن طی سال‌های اخیر در جدول (3)، نشان می‌دهد که وضعیت بهره‌وری در کشور نه‌تنها بهبود نیافته بلکه در برخی از سال‌ها شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید دارای روند نزولی و رشد بهره‌وری نیز در چندین سال منفی بوده است. بنابراین باوجوداینکه موضوع رشد بهره‌وری و اختصاص سهمی برای آن در تحقق رشد اقتصادی در برنامه‌های توسعه کشور همواره موردتوجه قرارگرفته است اما براساس آمارهای موجود، مؤلفه مذکور دارای وضعیت مناسبی در کشور نیست و تاکنون سهم در نظر گرفته‌شده برای آن در تأمین رشد اقتصادی کشور تحقق‌نیافته است.
اقتصاد ایران علی‌رغم برخورداری از ذخایر عظیم نفت و گاز هنوز نتوانسته است در سطح بین-المللی به جایگاهی مطلوب از حیث رشد اقتصادی دست یابد و مؤلفه بهره‌وری پایین عوامل تولید بی‌تردید در عدم تحقق این هدف تأثیرگذار بوده است. بررسی روند شاخص‌های بهره-وری طی سال‌های بعد از انقلاب نشان می‌دهد که اقتصاد کشور عمدتاً بر پایه استفاده از منابع شکل‌گرفته و درزمینهٔ استفاده بهینه از نیروی کار و سرمایه در وضعیت مطلوبی قرار ندارد.
در شرایطی که مناسبات اقتصادی جهان براساس الگوی اقتصاد دانش‌محور است، الگوی اقتصاد منبع‌محور و متکی به درآمدهای نفتی، بدون توجه به تولید و بهره‌وری نمی‌تواند مشکل‌گشای اقتصاد ایران باشد. جمعیت فزاینده کشور و نیازهای رو به رشد آن‌ها از یک‌سو و غیرقابل اتکا بودن درآمدهای نفتی و محدودیت منابع موجود جهت برآورده ساختن این نیازهای فزاینده از سوی دیگر، این مهم را آشکار می‌سازد که راهکار اصلی برای دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی پایدار و رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی، تمرکز بر مسئله بهبود بهره‌وری عوامل تولید است. چراکه در صورت ارتقاء بهره‌وری می‌توانیم با استفاده از منابع و امکانات موجود، به‌صورت کاراتر عمل کنیم و ثروت ملی خود را افزایش دهیم. اگر اهتمام جدی نسبت به بهبود بهره‌وری عوامل تولید نداشته باشیم و تنها در برنامه‌ها و اسناد کشور به آن اشاره‌کنیم، نمی‌توانیم وابستگی کشور به درآمدهای نفتی را کاهش دهیم و به رشد و توسعه پایدار دست‌یابیم.
متن کامل شماره بیست‌وچهارمین شماره "اقتصاد به زبان ساده" در این لینک قابل‌دسترسی است.