بار دیگر دونالد ترامپ خلف وعده کرد؛ قرار بود 12 ماه می (22 اردیبهشت ماه)، رئیس‌جمهوری آمریکا بر اساس قوانین داخلی این کشور در مورد تحریم‌های اعمال شده علیه جمهوری اسلامی ایران درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران تصمیم‌گیری کند؛ اما بار دیگر تعجیل کرد. او در صفحه توئیتر خود نوشت قرار است ساعت دو بعد از ظهر به وقت واشنگتن (10:30 شب به وقت تهران) تصمیم خود را درباره توافق هسته‌ای ایران اعلام کند. ترامپ نشان داد که علاقمند است دیگران او را فردی غیرقابل پیش‌بینی بشناسند. او ساعاتی قبل در توئیت دیگری نوشت که ایالات متحده به سایه غیرقانونی «جان کری» {وزیر خارجه سابق آمریکا} درباره "توافق بد" با ایران نیازی ندارد. ترامپ معتقد است کری فردی بوده که این مشکل را برای آمریکا به‌وجود آورده است.
شاید این گفته ترامپ اعتراضی به دیدار محمدجواد ظریف با جان کری باشد؛ ظریف در آخرین روز فروردین‌ماه بود که برای شرکت در اجلاس عالی‌رتبه صلح پایدار به نیویورک سفر کرد. او در این سفر یک‌هفته‌ای با برخی از مقامات سابق آمریکایی دیدار و در شورای روابط خارجی آمریکا سخنرانی کرد. دیدار با جان کری، وزیر خارجه سابق آمریکا یکی از برنامه‌های ظریف بود.
دونالد ترامپ همواره با تحقیر درباره توافق هسته‌ای با ایران حرف زده است؛ براساس یک مصوبه کنگره باید هر ۹۰ روز یکبار پایبندی ایران به برجام را تأیید و در مورد تمدید تعلیق تحریم‌ها تصمیم بگیرد. نوبت بعدی برای اعلام نظر رئیس جمهوری روز ۱۲ می - ۲۲ اردیبهشت – بود. او سه ماه پیش هنگام تأیید برجام گفته بود احتمالاً آخرین بار است که چنین می‌کند. دونالد ترامپ از همان زمان مبارزات انتخابات ریاست جمهوری، و بعد از رسیدن به کاخ سفید توافق هسته‌ای با ایران را بدترین توافق تاریخ آمریکا می‌خواند و مدام بر خروج آمریکا از برجام حتی اگر در حرف هم باشد، تاکید می‌کرد. این یک تاکتیک انتخاباتی برای او بود که می‌خواست بزرگترین دستاورد دولت باراک اوباما را در سیاست خارجی به زیر سؤال ببرد و فراتر از دشمنی با ایران، مخالفت با اوباما را هم در دستور کار خود داشت. اما این گفته‌های او هر چه باشد به نوعی با روح برجام در تضاد است و سبب شده که برجام در حالت بلاتکلیفی قرار بگیرد و فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران خارجی نتوانند برنامه درازمدتی برای خود داشته باشند.
تصمیم ترامپ چه خواهد بود؟
هنوز کسی نمی‌داند که تصمیم نهایی او چه خواهد بود؟ خبرگزاری رویترز هفته پیش به نقل از دو مقام کاخ سفید و "یک منبع آشنا با مباحثات داخلی دولت" گزارش داده که ترامپ عملاً تصمیم به خروج از برجام گرفته اما دولت او هنوز در مورد چگونگی اجرای این تصمیم به نتیجه روشنی نرسیده است. متحدان آمریکا نیز که برای حفظ برجام تلاش کرده‌اند می گویند از تصمیم ترامپ بی خبرند. یک مقام آمریکایی هم به این خبرگزاری گفته امکان دارد که ترامپ به تصمیمی برسد که خروج کامل نخواهد بود. برخی ناظران معتقدند که ممکن است او به جای بازگرداندن تمامی تحریم‌های هسته‌ای بازگشت تدریجی تحریم‌ها را دربرابر برآورده شدن خواست‌های خود اعلام کند.
سه ماه قبل ترامپ چه گفت؟
بیست‌ودوم دی‌ماه، ۱۲ ژانویه دونالد ترامپ، هم‌زمان با تمدید تعلیق تحریم‌های مربوط به برجام و پایبند ماندن به توافق هسته‌ای، تعدادی از نهادها و افراد را به لیست تحریم‌ها اضافه کرد. او با گذاشتن چهار شرط، هم‌زمان تهدید کرد که بار دیگر که مهلت چهارماهه تمدید تعلیق تحریم‌ها فرا برسد، دوباره دست به این تمدید نخواهد زد، مگر آنکه اروپایی‌ها بپذیرند بخش‌هایی از توافق اصلاح شود. این برای چهارمین بار بود که ترامپ پایبندی ایران به برجام را تأیید می‌کند. او در بخشی از این بیانیه گفته بود: « من نظرم درباره برجام را به‌صراحت اعلام کرده‌ام. این توافق در ازای امتیازهای اندک برای ما به ایران امتیازهای زیادی اعطا کرده است. علی‌رغم تمایل قوی که به خارج کردن آمریکا از توافق هسته‌ای ایران، هنوز این کار را انجام نداده‌ام.» ترامپ تصریح کرد: «من دو مسیر را برای ادامه ترسیم کرده‌ام: یا نقایص فاجعه‌بار برجام را اصلاح کنید یا آمریکا از آن خارج می‌شود. آماده همکاری با کنگره برای تهیه یک طرح فراحزبی درباره ایران هستم.»
چهار شرط ترامپ
دونالد ترامپ به شرح شرایط چهارگانه‌ای پرداخت که از کنگره خواسته است طی طرح قانونی درباره برجام اعمال کند:
- بایستی از ایران بخواهد اجازه بازرسی‌های نظامی در همه سایت‌های مورد درخواست بازرسان بین‌المللی را بدهد.
- بایستی ضمانت کند ایران هرگز حتی به تملک سلاح هسته‌ای نزدیک هم نمی‌شود.
- برخلاف این توافق هسته‌ای مفاد آن طرح نبایستی تاریخ انقضا داشته باشند. سیاست من این است که تمامی مسیرهای ایران برای دستیابی به بمب، نه برای ده سال بلکه برای همیشه بسته شوند.
- این طرح بایستی به‌صراحت برای اولین بار در قوانین آمریکا ذکر کند که موشک‌های دوربرد و برنامه‌های تسلیحات اتمی، جدانشدنی هستند و ساخت و آزمایش موشک توسط ایران بایستی مشمول تحریم‌های شدید شود.
ترامپ در گزارش ۱۲ ژانویه ۲۰۱۸ درباره تمدید تعلیق‌های مربوط به تحریم اقتصادی ایران به این موضوع اشاره داشت که اقدامات بعدی وی منوط به سازوکارهایی است که ایران و اتحادیه اروپا را در وضعیت دیپلماسی‌ترمیم برجام یا دیپلماسی کنترل قابلیت موشکی و منطقه‌ای ایران قرار خواهد داد. مقام‌های دیپلماتیک اروپایی در صدد برآمدند تا از سازوکارهای میانه برای ایجاد نشانه‌هایی از هماهنگی با دیپلماسی آمریکایی استفاده نمایند.
مأموریت اروپایی‌ها؛ حفظ برجام
از همان زمان اتحادیه اروپا و طرف‌های اروپایی مأموریت دشواری در پیش داشتند: «مأموریت نجات برجام»؛ بارهای فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از توافق هسته‌ای با ایران دفاع کرد و آن را یک توافق بین‌المللی خوانده که خروج یک کشور از آن، به لغو این توافق منجر نخواهد شد. انگلستان، فرانسه و آلمان نیز در کنار سایر اعضای اتحادیه اروپا به حفظ این توافق تلاش کرده است. پنجم اردیبهشت ماه بود که امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه راهی واشنگتن شد تا درباره حفظ برجام با ترامپ گفت وگو کند. او 12 ژانویه هم تلفنی با ترامپ درباره برجام صحبت کرده و درباره حفظ آن به او توصیه‌هایی کرده بود.
این بار هم او تلاش کرد و پنجم اردیبهشت‌ماه به واشنگتن رفت با بلوطی که از جنگل‌های شمال فرانسه گرفته شده و محل یکی از نبردهای بزرگ تاریخ در دوران جنگ جهانی اول بوده است؛ نبردی که نزدیک به دو هزار سرباز آمریکایی در آن جان باختند حالا این بلوط نمادین به‌دست دو رئیس‌جمهور و با همراهی همسرانشان در محوطه کاخ سفید کاشته شده است تا یادی از سربازان آمریکایی جان‌باخته در آن جنگ باشد. مکرون در نخستین دقایق ورود خود به واشنگتن بر اهمیت این سفر تأکید کرد و گفت‌وگوهای خود با رئیس‌جمهوری آمریکا را در «موقعیت نامطمئن کنونی» که به‌گفتهٔ او در «هاله‌ای از نگرانی‌ها» پیچیده شده، تعیین‌کننده دانست.
مرکل و جانسون در راه واشنگتن
بعد از مکرون نوبت به «آنگلا مرکل» رسید؛ مرکل چند روز بعد از مکرون راهی واشنگتن شد تا مثل همتای جوانش، برای حفظ برجام و حل مسائل تجاری دو کشور تلاش کند، اما همان‌طورکه از ابتدا تصور می‌شد خیلی موفق نبود و او در دیداری سه ساعته با ترامپ از برجام و سیاست‌های منطقه‌ای ایران گفت. «برجام گام اول و مؤثری است اما کافی نیست» این اظهارات آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان، در واشنگتن است. دو رهبر در نشست خبری بعد از ملاقات کوتاه خود به سؤال‌ها درباره برجام این‌گونه پاسخ دادند؛ میهمان آلمانی گفت: «از نظر آلمان برجام مؤثر بوده و امکان نظارت بیشتر بر ایران را فراهم کرده، اما کافی نیست و برنامه موشکی تهران و حضور نظامی‌اش در منطقه همچنان منبع نگرانی است».
تا اینکه دو روز گذشته، به جای «ترزا می»، نخست‌وزیر بریتانیا، «بورس جانسون» راهی واشنگتن شد و با ترامپ درباره برجام گفت وگو کرد. در تازه‌ترین مورد از این تلاش‌ها بوریس جانسون، وزیر خارجه بریتانیا، که به واشنگتن سفر کرده گفته است که این توافق ضعف‌هایی دارد که می‌شود آنها را برطرف کرد. او روز دوشنبه با مایک پومپئو وزیر خارجه آمریکا و مایک پنس معاون رئیس جمهور این کشور دیدار کرد.
جانسون پیشتر در مقاله‌ای که در ستون نظریات آزاد نیویورک تایمز نوشت: «از میان همه گزینه‌هایی که برای اطمینان از عدم دسترسی ایران به سلاح اتمی داریم، این توافق کمترین نقص‌ها را دارد.» او ادعا کرد که برجام به جلوگیری از یک "فاجعه احتمالی" کمک کرده است، چون برنامه اتمی ایران در حدی پیشرفت کرده بود که رهبران ایران فقط چند ماه با تولید اورانیوم کافی با خلوص تسلیحاتی برای ساخت اولین بمب فاصله داشتند.
ادامه برجام بدون حضور آمریکا
چند روز قبل وزیر خارجه چین درباره مواضع رسمی دولت چین سخن گفت. آنها اگرچه معتقد هستند که حضور آمریکا در برجام مهم است ولی باور دارند که بدون حضور آمریکا هم می‌توان به برجام ادامه داد. همانطوری که در چند روز اخیر برخی از کشورهای اروپایی به این تاکید کرده‌اند که با خروج آمریکا از برجام، ایران چنین نکند و با سازوکارهای درونی خود برجام برای حفظ آن و دفاع از حق خود اقدام کند. به گزارش «ایسنا» به نقل از خبرگزاری «رویترز»، ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه و هایکو ماس همتای آلمانی او روز گذشته در یک کنفرانس خبری مشترک اعلام کردند: «ما متعهد به حفظ توافق هسته‌ای هستیم چرا که این توافق تضمینی است در برابر اشاعه هسته‌ای و راه درستی برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای.» آنها تاکید کردند که تصمیم رییس‌جمهور آمریکا درباره توافق هسته‌ای هر چه باشد، این دو کشور به همراه دیگر اعضای اتحادیه اروپا به توافق هسته‌ای با ایران پایبند می‌مانند.
اگر امریکا به مذاکره مجدد درباره برجام تاکید می‌کند، مقامات ایرانی بارها تاکید کرده‌اند که برجام مذاکره پذیر نیست و ایران نیز این توافق را غیرقابل‌بازنگری می‌داند. اما حاضر هستند درباره مسائل دیگر با کشورهای دیگر گفت وگو کنند. حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران روز دوشنبه گفت امکان دارد ایران در صورت خروج آمریکا از برجام در این توافق باقی بماند.
او گفت: «یا آنچه در برجام می‌خواهیم، توسط غیر آمریکا تأمین می‌شود یا اگر ببینیم آنچه مورد نظر ما در برجام است، تأمین نشده راه و برنامه خود را خواهیم داشت». روحانی افزود که هدف دولت از برجام رفع ظلم‌هایی چون تحریم است؛ هدف اصلی دولت آمریکا محدود کردن استقلال، قدرت و نفوذ منطقه‌ای ایران بوده٬ اگر اهداف ما از برجام بدون آمریکا محقق شود، چه بهتر، در غیر این صورت تصمیم خود را خواهیم گرفت. به نظر می‌رسد اشاره رئیس‌جمهوری به تأمین منافع ایران در برجام "توسط غیرآمریکا" متوجه اتحادیه اروپا و بخصوص سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان باشد.
قبل از این هم اتحادیه اروپا از همراهی با برجام گفته بود و دونالد ترامپ بار دیگر در بیستم مهرماه (12 اکتبر)، درباره توافق برجام تصمیم کلی گرفته بود؛ او برای تأیید پایبندی ایران به برجام توپ را به زمین کنگره انداخته و غیر از اظهارنظر کلی چیزی نگفت.
ترامپ و کابینه همراه او
اگر باراک اوباما درصدد بود تا از سازوکارهای مبتنی بر چندجانبه‌گرایی و ائتلاف برای حل اختلافات ایران و کشورهای جهان غرب استفاده نماید. ترامپ رویکرد متفاوتی را دنبال می‌کند؛ او می‌خواهد از طریق سازوکارهایی همانند سیاست قدرت به اهداف راهبردی آمریکا برسد. برکناری رکس تیلرسون در ۱۲ مارس ۲۰۱۸، پیام آشکاری برای الگوهای کنش تعاملی آمریکا با کشورهای اروپایی، چین، کره‌شمالی و ایالات متحده در حوزه سیاست خارجی و موضوعات راهبردی محسوب می‌شود. رکس تیلرسون در ۱۴ ماه گذشته تلاش کرد تا روندهای بوروکراتیک در سیاست خارجی ایالات متحده را در دستور کار قرار دهد. یا اینکه انتخاب مایکل پومپئو، جان بولتون و جینا هاسپل نشان می‌دهد که الگوی کنش امنیتی و قدرت‌محور دونالد ترامپ بر سازوکارهای کنش بوروکراتیک ایالات متحده برتری پیدا کرده است. در دوران جدید، روندهای نظامی‌گری، کنش امنیتی و سازوکارهای تهاجمی در ادبیات ترامپ انعکاس بیشتری پیدا خواهد کرد. همکاری‌های پیشین جیمز متیس وزیر دفاع ایالات متحده با مایکل پومپئو، زمینه‌های کنش تهاجمی بیشتری را برای سیاست خارجی آمریکا در آینده به وجود می‌آورد. تغییر در کابینه دونالد ترامپ، نشانه‌هایی از دگرگونی‌های الگویی و رفتاری سیاست خارجی آمریکا را منعکس می‌سازد. چنین فرآیندی به گونه‌ای اجتناب‌ناپذیر، سازوکارهای سیاست تهاجمی دونالد ترامپ را تقویت خواهد کرد؛ درحالی‌که کشورهای اروپایی، روسیه، چین و ایران ابهام راهبردی بیشتری نسبت به الگوهای رفتاری دونالد ترامپ در آینده خواهند داشت.
هنوز مشخص نیست ترامپ چه سناریویی در پیش دارد: «سناریو بقا در برجام»، «خروج از برجام» یا «سناریو خرید زمان»؛ ولی برخی معتقدند عبور از گردنه ۱۲ ماه می هم به منزله نجات برجام نخواهد بود. بر اساس قوانین داخلی آمریکا، رئیس‌جمهوری این کشور ملزم است در ماه ژوئیه در مورد تحریم‌های دیگر علیه ایران تصمیم‌گیری کند. این تحریم‌ها وضعیت ۴۰۰ شخصیت حقیقی و حقوقی درگیر در تحریم‌های هسته‌ای ایران را مشخص خواهد کرد. ضمن اینکه این تحریم‌ها باید هر ۱۲۰ روز یکبار از سوی رئیس‌جمهوری آمریکا به تعلیق درآید. به عیارت دیگر، تا زمان نامعلوم – شاید تا زمان رسیدن به توافق بزرگ‌تر با ایالات‌متحده – توافق هسته‌ای همچنان در میان بقا و مرگ سرگردان باقی بماند. خروج آمریکا از برجام علاوه بر آسیب‌های احتمالی که در سطح کلان به اقتصاد ایران و دیگر کشورها وارد خواهد کرد، منافع برخی شرکت‌های معروف و حتی گروهی از مصرف‌کنندگان را نیز در معرض خطر قرار خواهد داد.