2هفته قبل از آنکه دونالد ترامپ رسماً خروج کشورش را از برجام اعلام کند، امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه که تلاش می‌کرد آمریکا را در برجام نگاه دارد، به او گفته بود اگر برجام سقوط کند دیگر هیچ «پلن بی» یا جایگزینی برای آن وجود نخواهد داشت.
دقیقاً نمی‌توان برآورد کرد مکرون چه هدفی را از به زبان آوردن چنین سخنی دنبال می‌کرده؛ آیا او به‌دنبال این بوده است که به همتای آمریکایی خود در مورد عواقب خروج از برجام هشداری جدی بدهد، یا اینکه واقعاً باور داشته درصورت خروج آمریکا از برجام و برقراری مجدد تحریم‌های یکجانبه علیه ایران، اروپا نمی‌تواند کاری برای حفظ برجام انجام دهد؟
در هر صورت تلاش مکرون و دیگر رهبران اروپایی به جایی نرسید و دونالد ترامپ حتی 4روز زودتر از ضرب‌الاجل تعیین‌شده، از برجام خارج شد. اکنون وقت آن است که دولت‌های اروپایی توجه خود را به طرف دیگر ماجرا معطوف کنند و برای نگاه داشتن ایران در برجام چاره‌ای بیاندیشند.
دقایقی پس از پایان سخنرانی دونالد ترامپ و اعلام خبر خروج آمریکا از برجام، رئیس‌جمهور ایران در یک پیام زنده تلویزیونی به صراحت اعلام کرد باقی ماندن ایران در برجام مشروط به این است که منافعش از این توافقنامه بین‌المللی تأمین شود؛ تا همگان بدانند که ایران حاضر نیست به هر قیمتی در برجام بماند.
حال که آمریکا از برجام خارج شده، 3قدرت بزرگ اروپایی باید همراه با چین و روسیه به این مسیر ادامه دهند. در این شرایط حداقل کاری که 3قدرت بزرگ اروپایی (انگلیس، آلمان و فرانسه) باید برای حفظ برجام انجام دهند این است که یک بسته سیاسی-اقتصادی مناسب را به ایران ارائه کنند؛ بسته‌ای که حداکثر منافع ممکن را در چارچوب برجام برای ایران تضمین کند.
اگرچه هیچ راهی وجود ندارد که بتوان اقتصاد ایران را به‌طور کامل از ترکش‌های خروج آمریکا از برجام مصون نگاه داشت اما بسته پیشنهادی اروپایی‌ها برای ایران می‌تواند به‌گونه‌ای طراحی شود که ارزش سیاسی - اقتصادی کل آن بیش از ارزش مجموع مؤلفه‌های آن باشد. به‌عبارتی ارزش این بسته پیشنهادی تنها در تک‌تک اجزای تشکیل‌دهنده آن خلاصه نمی‌شود، بلکه نفس ارائه یک بسته پیشنهادی قابل‌قبول و عملیاتی برای ایران – و مشخصاً عمل به محتوای آن - اثرات مثبتی در بهبود جایگاه برجام خواهد داشت. براساس مطالعات کارشناسان سازمان غیردولتی «گروه بین‌المللی بحران» که مرکز آن در بروکسل بلژیک است، بسته پیشنهادی اتحادیه اروپا به ایران می‌تواند 2دسته از اقدامات را در بر گیرد.
این دسته از اقدامات اگرچه نیاز به زمان بیشتری برای مذاکره و اجرا دارند، اما نه‌تنها جدیت اتحادیه اروپا را در حفظ برجام ثابت می‌کنند، بلکه یک رابطه حسنه و برد - برد را بین ایران و اتحادیه اروپا شکل خواهند داد.
اتحادیه اروپا می‌تواند یک بانک تجاری مبتنی بر واحد پولی یورو را با مشارکت تعدادی از بانک‌های دولتی و بانک‌های خصوصی متوسط و کوچک راه‌اندازی کند و با استفاده از منابع و امکانات این بانک مشترک، به پردازش معاملات، صدور اعتبارات اسنادی و ارائه خدمات بیمه‌ای به شرکت‌های اروپایی مایل به تجارت یا سرمایه‌گذاری در ایران اقدام کند.
به‌منظور مشارکت بیشتر در تأمین مالی پروژه‌های بزرگ دولت و بخش خصوصی در ایران، اتحادیه اروپا می‌تواند ایران را از فهرست کشورهای «بالقوه واجد شرایط» به فهرست کشورهای «کاملاً واجد شرایط» برای دریافت وام از بانک سرمایه‌گذاری اروپا (EIB) منتقل و برای رسیدن به یک چارچوب مناسب در مورد نحوه فعالیت این بانک در ایران، با مقامات تهران مذاکره کند.
اتحادیه اروپا و ایران می‌توانند برای انعقاد یک قرارداد همکاری بلندمدت در حوزه انرژی با یکدیگر وارد مذاکره شوند؛ قراردادی که به‌موجب آن ایران انتقال گاز به اتحادیه اروپا را از طریق خطوط لوله موجود یا خطوط جدید در بلندمدت تضمین می‌کند و در عوض اتحادیه اروپا نیز متعهد می‌شود که ایران را به آخرین فناوری‌های موجود در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر مجهز سازد.
اتحادیه اروپا و ایران می‌توانند از تأسیس یک اتاق بازرگانی مشترک حمایت کنند. ضمن اینکه می‌توانند همکاری‌های خود را در حوزه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای توسعه بخشند. مثلاً اتحادیه اروپا می‌تواند راکتورهای هسته‌ای جدید برای ایران احداث کند و در عوض از ایران بخواهد که تأسیسات غنی‌سازی هسته‌ای خود را به‌صورت مشترک با اروپایی‌ها اداره کند یا به کارشناسان اروپایی اجازه دهد که در این تأسیسات فعالیت داشته باشند.
3قدرت بزرگ اروپایی باید پیش از اینکه ایران تصمیم به خروج از برجام بگیرد و تأسیسات هسته‌ای پلمب‌شده خود را بازگشایی کند (مانند اتفاقی که در سال1384 شمسی رخ داد)، اقدامات عملی کوتاه‌مدت و میان‌مدت لازم را برای جلب رضایت ایران آغاز کنند و صرفاً به‌دنبال این نباشند که کار خود را با وعده و وعید پیش ببرند.
نگاه داشتن ایران در برجام مستلزم این است که کشورهای اروپایی یک بسته انگیزشی مناسب را به ایران پیشنهاد دهند؛ بسته‌ای که مقامات ایران را قانع کند که ادامه حضور در برجام بهتر از ترک آن است. اگر اروپایی‌ها بتوانند اتفاق‌نظر کنونی خود را در مورد برجام کماکان حفظ و حتی درصورت لزوم، برای محافظت از برجام راه خود را از آمریکا کاملاً جدا کنند، آنگاه خطر آغاز یک بحران هسته‌ای در خاورمیانه‌ای که امروز جای‌جای آن اسیر تنش و بحران است، رفع خواهد شد.
از طرفی اروپایی‌ها می‌توانند با ایستادگی خود در حفظ برجام، راه را برای بازگشت آمریکا به آن هموار نگاه دارند، زیرا آمریکای تحت رهبری ترامپ، در موارد دیگر نشان داده برای بازگشت به توافقنامه‌هایی که از آنها خارج شده است، آمادگی دارد. علاوه بر این، حتی اگر دولت ترامپ به برجام بازنگردد و تحریم‌های یکجانبه خود را علیه ایران اجرایی کند، باز هم این امید برای حامیان برجام وجود خواهد داشت که 2 سال بعد در آمریکا دولتی زمام امور را در دست گیرد که موافق بازگشت به برجام باشد.
اقدامات کوتاه‌مدت
برای تقویت مواضع حامیان برجام در ایران و نیز رفع بخشی از نگرانی‌های حقوقی شرکت‌های اروپایی متمایل به حضور در بازار ایران، اتحادیه اروپا می‌تواند این اقدامات را در کوتاه‌مدت در دستور کار خود قرار دهد:
به‌منظور حداقل‌سازی اثر تحریم‌های ثانویه آمریکا بر ظرفیت صادرات نفت ایران و انتقال وجوه حاصل از فروش نفت به این کشور، اتحادیه اروپا می‌تواند آن دسته از شرکت‌های نفتی خود را که در بازار آمریکا حضور کم‌رنگی دارند تحت حمایت قرار دهد تا بتوانند همچنان به خرید نفت و گاز از ایران ادامه دهند.
همچنین باید تمهیداتی اندیشیده شود که بانک‌های اروپایی بتوانند تراکنش‌های مربوط به خرید نفت را از ایران پردازش کنند. البته بهتر است نقل‌وانتقال وجه بین ایران و کشورهای اروپایی به‌صورت خالص انجام شود؛ یعنی ایران وجوه مورد نیاز برای واردات کالا را از اروپا از محل وجوه حاصل از فروش نفت خود – که در بانک‌های اروپایی سپرده‌گذاری شده است - پرداخت و درصورت تمایل مابه‌التفاوت آن را نیز به طرق مختلف دریافت کند.
اتحادیه اروپا می‌تواند یک استاندارد حقوقی قابل‌قبول را برای شرکت‌هایی که قصد تجارت با ایران دارند، تدوین کند. این استاندارد به منزله یک سپر قانونی برای محافظت از شرکت‌های اروپایی در برابر تحریم‌های ثانویه آمریکا خواهد بود. علاوه بر این، مقامات بروکسل می‌توانند با وزارت خزانه‌داری آمریکا مذاکره کرده و آنها را به تداوم صدور مجوز عمومی H راضی کنند؛ مجوزی که امکان برخی معاملات خاص مرتبط با ایران را برای شرکت‌های غیرآمریکایی تحت مالکیت یا کنترل آمریکایی‌ها فراهم می‌کند.
اتحادیه اروپا می‌تواند با دولت آمریکا وارد مذاکره شود و از آن بخواهد که برای مجموعه مشخصی از صنایع و شرکت‌های اروپایی که با ایران مراودات تجاری دارند، معافیت ویژه درنظر بگیرد. شاید تهدید کردن آمریکا به وضع تعرفه بر کالاهای صادراتی این کشور به کشورهای اروپایی، اهرم فشار مناسبی برای راضی کردن آن به پذیرش خواسته‌های اتحادیه اروپا در مورد تسهیل تجارت با ایران باشد.
اتحادیه اروپا می‌تواند راهکار موسوم به «قانون مسدودسازی» را که در سال1996 (1375شمسی) به‌منظور مصونیت شرکت‌های اروپایی از تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران در پیش گرفته بود، بار دیگر عملیاتی کند. با اجرای مجدد این قانون، اتحادیه اروپا متعهد می‌شود که درصورت شکایت شرکت‌های اروپایی از دولت آمریکا در دادگاه‌های بین‌المللی یا اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC)، از آنها حمایت کند.
3قدرت بزرگ اروپایی می‌توانند با همکاری سایر کشورهای داوطلب در اتحادیه اروپا، از طریق آژانس‌های دولتی فعال در امور سرمایه‌گذاری و اعتبارات، ریسک‌های مرتبط با تجارت با ایران را برای شرکت‌های اروپایی پوشش دهند. در ماه‌های اخیر تعدادی از کشورهای اروپایی با بهره‌گیری از چنین سازوکاری (برعهده گرفتن بخشی از ریسک توسط دولت) سرمایه‌گذاری بخش خصوصی خود را در ایران تسهیل کرده‌اند؛ اما برای دستیابی به نتایج بهتر لازم است که چنین اقداماتی به‌صورت منسجم، چندجانبه و تحت حمایت 3قدرت بزرگ اروپایی انجام شود.
نهادهایی همچون آژانس توسعه فرانسه، مؤسسه دولتی اعتبارات بازسازی آلمان و دپارتمان توسعه بین‌الملل انگلیس – که تحت نظر وزارت توسعه بین‌الملل این کشور فعالیت می‌کند - می‌توانند برنامه مشترکی را برای حمایت از پروژه‌های زیرساختی در ایران آغاز کنند و به‌منظور انتخاب پروژه‌های مناسب جهت سرمایه‌گذاری و یا اعطای وام‌های لازم برای توسعه چنین پروژه‌هایی، با دولت ایران وارد مذاکره شوند.
3قدرت بزرگ اروپایی می‌توانند در اسرع وقت فرایند صدور ویزا را برای دانشجویان و کارآفرینان ایرانی تسهیل کنند. این دسته از اقدامات اگرچه نیاز به زمان بیشتری برای مذاکره و اجرا دارند، اما نه‌تنها جدیت اتحادیه اروپا را در حفظ برجام ثابت می‌کنند، بلکه یک رابطه حسنه و برد - برد را بین ایران و اتحادیه اروپا شکل خواهند داد.
اتحادیه اروپا می‌تواند یک بانک تجاری مبتنی بر واحد پولی یورو را با مشارکت تعدادی از بانک‌های دولتی و بانک‌های خصوصی متوسط و کوچک راه‌اندازی کند و با استفاده از منابع و امکانات این بانک مشترک، به پردازش معاملات، صدور اعتبارات اسنادی و ارائه خدمات بیمه‌ای به شرکت‌های اروپایی مایل به تجارت یا سرمایه‌گذاری در ایران اقدام کند.
به‌منظور مشارکت بیشتر در تأمین مالی پروژه‌های بزرگ دولت و بخش خصوصی در ایران، اتحادیه اروپا می‌تواند ایران را از فهرست کشورهای «بالقوه واجد شرایط» به فهرست کشورهای «کاملاً واجد شرایط» برای دریافت وام از بانک سرمایه‌گذاری اروپا (EIB) منتقل و برای رسیدن به یک چارچوب مناسب در مورد نحوه فعالیت این بانک در ایران، با مقامات تهران مذاکره کند.
اتحادیه اروپا و ایران می‌توانند برای انعقاد یک قرارداد همکاری بلندمدت در حوزه انرژی با یکدیگر وارد مذاکره شوند؛ قراردادی که به‌موجب آن ایران انتقال گاز به اتحادیه اروپا را از طریق خطوط لوله موجود یا خطوط جدید در بلندمدت تضمین می‌کند و در عوض اتحادیه اروپا نیز متعهد می‌شود که ایران را به آخرین فناوری‌های موجود در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر مجهز سازد.