از سر گیری سوآپ نفت و گاز و فرآورده‌های آن از برنامه‌های نفتی ایران در پسا تحریم آن هم بعد از لغو ناگهانی قراردادهای سوآپ در دولت گذشته است، برنامه ای که وزارت نفت تصمیم دارد بار دیگر زمینه ورود خصوصی‌ها به آن را باز کند.
اصلی‌ترین برنامه وزارت نفت در ماه های پس از برجام افزایش تولید و صادرات نفت بوده است اما سوآپ نیز از برنامه‌هایی به شمار می‌رود که دولت یازدهم از همان روزهای نخست بر آن تاکید داشت.
ایران سال‌هاست به دلیل تحریم‌ها والبته تصمیم دولت گذشته مبنی بر سودآور نبودن و لزوم قطع سوآپ از بازار سوآپ جامانده البته در غیبت ایران رقبا جای آن را گرفته اند اما ایران تلاش دارد با مذاکرات و رایزنی‌های تازه مشتریان گذشته خود را بازگرداند.
ایران در منطقه با دسترسی به آب‌های آزاد و همسایگی با کشورهای زیاد موقعیتی استراتژیک دارد که می‌تواند برگ برنده آن در جذب مشتریان سوآپی باشد، اما تا کنون موضوع بازگشت به بازار سوآپ تنها در سطح رایزنی باقی مانده است.
شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی صادرات، واردات و سوآپ فرآورده‌های نفتی را در ایران برعهده دارد با این حال صحبت ها از ورود دوباره بخش خصوصی به عرصه سوآپ است.
امیرحسین زمانی‌نیا، معاون امور بین الملل و بازرگانی وزیر نفت می‌گوید مذاکرات مقدماتی با کشورهای ترکمنستان، آذربایجان، روسیه و قزاقستان صورت گرفته و البته از ورود بخش خصوصی به موضوع سوآپ استقبال می‌شود.
این در حالی است که طی سال‌های گذشته با قطع سوآپ در ایران بخش خصوصی نیز از این زمینه خارج شده و تأسیساتی که برای انتقال نفت خام و تولید فرآورده در پالایشگاه‌های کشور برای استفاده از این ظرفیت ایجاد شده بود بلا استفاده مانده است و حالا باید بار دیگر مذاکرات با کشورهای حاشیه دریای خزر از سر گرفته شده تا مشتریانی که بیش از پنج سال پیش به دلیل بدقولی ایران قراردادهای سوآپ خود را کنسل کردند بار دیگر به اعتمادشان به مسیر عبور ایران جلب شود.
با این حال طی سال‌های غیبت ایران در بازار سوآپ کشورهایی که در گذشته مشتری ایران بودند نیز بیکار ننشسته و سوآپ‌کننده دیگری برای خود پیدا کرده‌اند و استراتژی کشورهای آسیای میانه پس از قطع عملیات سوآپ ایران به سمت حوزه‌های دیگر مخصوصاً ترکیه و خط لوله باکو – جیهان رفت.
بنابراین راه دشواری ی روی ایران برای بازگشت به بازار سوآپ در پیش است و حالا مهم‌ترین رقیب ایران در این بازار آذربایجان است که طی این سال‌ها با مشتریان قدیمی ایران قراردادهای بلندمدت منعقد کرده و خود نفت را از طریق خط لوله به دریای سیاه می‌رساند، اگرچه که در حال حاضر ایران سعی دارد این کشور را نیز متقاعد به قبول قرارداد سوآپ نفت خام بکند.
مذاکرات اولیه با برخی کشورها آغاز شده است اما جلب اعتماد دوباره آن‌ها احتمالا راه دشواری را در پیش دارد، سید حمید حسینی، عضو اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی می‌گوید دولت در گام اول باید هزینه مورد نظر برای سوآپ را تعیین کند تتا بخش خصوصی بتواند وارد مذاکره شود.
اما نظر دولت این است که سوآپ فی طی مذاکره تعیین شده و قیمت پیشنهادی از سوی بخش خصوصی به دولت اعلام و مورد تایید قرار گیرد، با این وجود حسینی می‌گوید تا پیش از تعیین قیمت از سوی ایران کشورها با تجربه سال‌های گذشته مذاکرات را جدی نمی گیرند.
از سوی دیگر وجود رقبای تازه برای ایران در بازار سوآپ باعث می‌شود که ایران به فکر زمینه‌های جدیدتر سوآپ که هنوز پای رقبا در آن باز نشده بیافتد.
کاشکان قزاقستان این فرصت تازه را در اختیار ایران می‌گذارد، قزاقستان می‌خواهد با افزایش تولید نفت خود را در بین ده تولیدکننده بزرگ نفت دنیا قرار دهد و برای این کار روی کاشکان حساب باز می‌کند؛ میدانی که تولید نفت از آن انتظار می رود از ژوئن 2017 از سر گرفته شود.
تولید نفت از میدان کاشگان از سپتامبر 2013 آغاز شد اما چند هفته بعد به دلیل نشت گاز از یکی ااز لوله‌هایی که به این میدان متصل می شد تولید متوقف شد.
نفت خام یکی از صادرات اصلی قزاقستان است که البته به دلیل کاهش شدید قیمت نفت طی سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی و در نتیجه تولید نفت آن کاهش پیدا کرده است.
اگرچه روسیه اولین پیشنهاد را برای سوآپ نفت به ایران داده است، اما قزاقستان به عنوان قدرتی نفتی که در پی بازگشت به بازار نفت خام است می‌تواند مشتری خوبی برای سوآپ ایران باشد که قدرت دسترسی به بازارهای جهانی این کشور را افزایش می‌دهد.
سوآپ فرآورده اما دیگر برنامه ایران است با این حال شراایط ایران برای سوآپ فرآورده تغییر کرده است از سویی مصرف سوخت مایع در پالایشگاه‌های داخلی کاهش یافته و گاز طبیعی جای آن را گرفته و از سوی دیگر کیفیت فرآورده کشورهای همسایه به گفته حسینی چندان رضایت‌بخش نیست تا علیات سوآپ فرآورده از سوی ایران انجام شود.
بنابراین به نظر می‌رسد بازگشت ایران پس از سال‌ها دورماندن از بازار سوآپ، با شرایط تازه‌ای خواهد بود که اولین پیش‌شرط آن جلب اعتماد مشتریان قدیمی است.