وضعیت صنعت برق ایران و چشم‌انداز آینده آن

صنعت برق ایران به‌عنوان یک صنعت زیرساختی، با چالش‌های متعددی روبرو بوده که برخی از آنها صورتی مزمن به خود گرفته است و استمرار آنها موجب شده تا دسترسی به برق به یکی از چالش‌های فضای کسب‌وکار ایران تبدیل شود و جایگاه ایران در رتبه‌بندی محیط کسب‌وکار را با تغییر مواجه کند.

اصلاحات ساختاری مکرر و خصوصی‌سازی ناکارآمد، اتلاف بالا و بهره‌وری پایین در بخش‌های تولید، انتقال و توزیع، تداوم کسری بودجه و انباشت بدهی وزارت نیرو و رشد چشمگیر مصرف خانگی برق به‌ویژه در روزهای گرم سال، شماری از مهم‌ترین مسائل صنعت برق در سالیان اخیر بوده که یکی از علل نمود و تداوم آنها، نابسامانی‌های موجود در اقتصاد صنعت برق کشور است و تبیین آن نیازمند تجزیه‌وتحلیل جریان مالی این صنعت با توجه به عملکرد بودجه وزارت نیرو است.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «بررسی مسائل کلیدی و مشکلات مالی صنعت برق و اصلاحات مورد نیاز» با نگاهی به سند بودجه سنواتی وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه آن - که نشان‌دهنده برنامه مالی دولت در بخش انرژی است – به بررسی سیاست و رفتار دولت در حوزه برق و انرژی و نحوه اداره این حوزه پرداخته است.

بازوی پژوهشی مجلس در این گزارش تلاش کرده است با ارائه چارچوب مفهومی از صنعت برق کشور، ضمن بررسی و تحلیل اقتصاد برق و عوامل مؤثر بر آن، به تبیین چالش‌ها و مسائل کلیدی صنعت برق ایران پرداخته و درنهایت پیشنهادهای مشخص و کاربردی به‌منظور بهبود شرایط و سیاست‌گذاری ارائه کند.

ویژگی‌ها و جایگاه صنعت برق ایران در جهان

صنعت برق ایران در سال 2017 با تولید 265 میلیارد کیلووات ساعت برق، رتبه شانزدهم تولید برق در دنیا و رتبه دوم منطقه پس از عربستان سعودی را به خود اختصاص داده است. در این سال، کشورهای چین و آمریکا به ترتیب با 6142 و 4088 میلیارد کیلووات ساعت، بیشترین میزان تولید برق در دنیا را به خود اختصاص داده‌اند. ایران نیز از حیث میزان تولید تقریباً با تایوان، اسپانیا، ترکیه و استرالیا در یک گروه قرار دارد.

از منظر مصرف برق در سال 2017، بازهم کشورهای چین و آمریکا جایگاه اول و دوم را در میان کشورهای دنیا دارند و ایران نیز با 221 میلیارد کیلووات ساعت، رتبه هجدهم مصرف برق را به خود اختصاص داده است. بر اساس آمارهای بین‌المللی، ایران به لحاظ میزان مصرف برق با کشورهای ترکیه، اسپانیا و استرالیا هم‌گروه بوده است.

طبق آمارهای گزارش شده، مصرف سرانه برق در ایران 2693.19 کیلووات ساعت بوده از این منظر رتبه 92 را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده است. مقایسه جایگاه مصرف برق و سرانه مصرف برق در ایران با دیگر کشورها نشان می‌دهد که ساختار اقتصادی کشور هنوز صنعتی نشده و نفوذ فناوری و صنعتی شدن عمق کمی دارد. از جنبه دیگر این موضوع منعکس‌کننده تنوع سبد انرژی خانوارها و استفاده آنها از منابع مختلفی انرژی برای گرمایش و سرمایش است.

وضعیت تولید انتقال و توزیع برق ایران

دستیابی به یک تصویر درست از شرایط موجود صنعت برق بدون ارزیابی شاخص‌های مهم این صنعت محقق نخواهد شد. از اساسی‌ترین مؤلفه‌های صنعت برق ظرفیت نیروگاه تولید برق و اندازه شبکه انتقال و توزیع برق است. با توجه به گزارش‌های آماری منتشر شده توسط شرکت مادر تخصصی توانیر، ظرفیت نیروگاه‌های کشور در سال 1396 به 78 هزار و 900 مگاوات رسیده که و نسبت به سال 1395، حدود 3.2 درصد رشد داشته است.

همچنین در سال 1396 تولید ناویژه نیروگاه‌ها (جمع انرژی تولیدی مولدهای برق نیروگاه‌ها روی پایانه خروجی مولدها)، برابر با 312 هزار و 479 میلیون کیلووات ساعت و تولید سرانه برق کشور 3820 کیلووات ساعت بوده است.

از سوی دیگر تلفات شبکه برق ایران از 11.93 درصد در سال 1394، به 11.54 درصد در سال 1395 کاهش یافته ضمن اینکه راندمان نیروگاه‌های حرارتی از حدود 37.8 درصد در سال 1395 به 37.9 درصد در سال 1396 افزایش یافته است.

جریان درآمدی صنعت برق

جریان مالی صنعت برق در سند بودجه دولت از دو شاخه اصلی وزارت نیرو و شرکت‌های بخش برق تابعه وزارت نیرو تشکیل شده است که درآمد و هزینه‌های اساسی این صنعت از عملکرد این دو بخش منتج می‌شود و بررسی روند و احکام لوایح بودجه سنواتی وزارت نیرو و شرکت‌های بخش برق به‌عنوان هسته اصلی جریان مالی صنعت برق، می‌تواند تصویر روشنی از وضعیت مالی و اقتصادی این صنعت ارائه دهد.

بررسی جداول پیوست قانون بودجه سنواتی دولتی نشان می‌دهد درآمد صنعت برق کشور از سه محل اصلی «درآمد حاصل از فروش برق به مشترکان»، «درآمد حاصل از صادرات» و «سایر درآمدهای عملیاتی و غیرعملیاتی» تأمین می‌شود.

در بودجه سال 1397 شرکت‌های زیرمجموعه بخش برق وزارت نیرو، مبلغ درآمد حاصل از فروش برق، حدود 209 هزار میلیارد ریال پیش‌بینی شده که از محل فروش 263 میلیارد کیلووات ساعت حاصل می‌شود و قیمت متوسط هر کیلووات ساعت 1 814 ریال لحاظ شده است. بنابراین برای بررسی جریان درآمدی صنعت برق لازم است به دو بخش اصلی آن یعنی درآمد حاصل از فروش برق و درآمدهای صادراتی برق توجه کرد.

با نگاهی به جدول درآمد ـ هزینه شرکت‌های زیرمجموعه بخش برق وزارت نیرو، مشخص می‌شود که هزینه‌های شرکت‌های دولتی بخش برق وزارت نیرو در بودجه سال 1397 نسبت به سال 1396 رشد حدود 4.84 درصدی داشته درحالی‌که درآمدهای آن شرکت‌ها در سال 1397 به نسبت سال ما قبل خود حدود 3.82 درصد رشد را نشان می‌دهند، ازاین‌رو پیش‌بینی می‌شود شرکت‌های زیرمجموعه دچار کسری بودجه شوند.

جریان هزینه‌ای صنعت برق

بخش عمدهای از جریان هزینه‌ای صنعت برق را هزینه‌های خرید برق، هزینه‌های تولید، هزینه‌های توزیع، هزینه‌های انتقال و هزینه‌های ناشی از واردات تشکیل می‌دهند.

بررسی روند زمانی هزینه‌های صنعت برق بر اساس جداول پیوست بودجه سنواتی مصوب، نشان می‌دهد این متغیرها نیز با روند صعودی همراه بوده است. به‌طورمعمول شکافی میان بودجه مصوب و عملکرد در هر سال وجود دارد که این موضوع با توجه به غیرقابل اطمینان بودن حصول منابع درآمدی صنعت برق، نگرانی در مورد افزایش کسری بودجه صنعت برق را بیشتر خواهد کرد.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود با توجه به تجربیات ادوار گذشته بودجه سنواتی و با استفاده از روابط میان بودجه مصوب و عملکرد صنعت در سال‌های پیشین، سعی کرده است میزان کسری بودجه صنعت برق تخمین بزند. بر اساس نتایج این مطالعه، انتظار می‌رود صنعت برق کشور در سال 1396 رقمی بالغ‌بر 22 هزار و 817 میلیارد ریال کسری بودجه داشته باشد و این مقدار در سال 1397 با افزایش روبرو شود.

کسری منابع در حوزه سرمایه‌گذاری

با توجه به بررسی‌های صورت پذیرفته برای افزایش ظرفیت سالیانه تولید برق به میزان 5 هزار مگاوات در هرسال بالغ‌بر 3 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری جدید نیاز است، این در حالی است که به دلیل کمبود منابع تأمین مالی پروژه‌ها توسط دولت، عدم توانایی ورود بخش خصوصی به این نوع پروژه‌ها و از طرف دیگر عدم دسترسی به منابع مالی و فاینانس خارجی و بین‌المللی، به دلیل شرایط تحریم، سرمایه‌گذاری در جهت برق متناسب با نیاز نیست. ضمن اینکه بررسی روند سرمایه‌گذاری در بخش تولید برق در سال‌های گذشته نشان می‌دهد این روند به‌صورت کاهنده بوده است.

بر اساس نتایج محاسبات این گزارش، انتظار می‌رود 214 هزار و 944 میلیارد ریال برای سرمایه‌گذاری در صنعت برق مورد نیاز باشد که 48 هزار و 120 میلیارد ریال آن بابت پرداخت بدهی‌ها و دیون است. با احتساب کل منابع قابل تحقق به مبلغ 95 هزار و 15 میلیارد ریال، صنعت برق با کمبود سرمایه 168 هزار و 49 میلیارد ریالی در سال 1397 مواجه خواهد بود.

اصلاحات بنیادین در صنعت برق ناگزیر است

بی‌توجهی به قوانین بالادستی چون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه، درج ارقام غیرواقع‌بینانه در بودجه شرکت‌های غیردولتی، مهم‌ترین نقصان‌های بودجه شرکت‌های زیرمجموعه بخش برق وزارت نیرو است. این موضوع منجر به اختلال در اقتصاد برق و بروز چالش‌های متعددی برای سرمایه‌گذاران و صاحبان کسب‌وکار زنجیره تأمین شده است. ادامه این وضعیت می‌تواند به تعدیل واحدها و از بین رفتن توان ساخت و مهندسی کشور در بخش برق شود. ازاین‌رو با به‌کارگیری نظرات خبرگان و سندیکای صنعت برق برای عبور از چالش‌ها و بحران‌های ایجاد شده، اولویت‌های اجرایی و راهبردی به شرح زیر توصیه می‌شود:

• اصلاح نظام قیمت‌گذاری برق،
• افزایش سرمایه‌گذاری در پروژه‌های توسعه‌ای صنعت برق
• بهینه‌سازی و کاهش تلفات در زنجیره تولید تا مصرف برق
• پرداخت مطالبات شرکت‌های بخش خصوصی
• جبران افزایش قیمت نهاده‌ها در قراردادهای جاری و آتی
• مدیریت عرضه و تقاضای فلزات و مواد خام در بازار
• رفع موانع قانونی و مبادلات پولی برای صادرات کالا، خدمات و انرژی برق توسط بخش خصوصی.