اروپایی‌ها 4 ماه پس از اعلام تصمیم‌شان برای مقابله با تحریم‌های ثانویه آمریکا، سازوکار ویژه مالی خود برای تجارت با ایران موسوم به «اینستکس» را راه‌اندازی کردند.
اینستکس در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسه ثبت شده است. غیر از فرانسه، آلمان و انگلیس نیز سهامداران اصلی آن هستند اما دیگر کشورهای اروپایی و کشورهای جهان ازجمله چین و روسیه نیز می‌توانند وارد آن شوند. سرمایه اولیه این شرکت 3 هزار یورو است که از سوی وزارت اقتصاد فرانسه تأمین شده است.
محمدقلی یوسفی، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی درباره اینستکس می‌گوید: «سازوکار ویژه مالی اروپا برای تجارت با ایران، حامل پیامی برای بخش خصوصی ایران و طرف‌های اروپایی است؛ اگر آن‌ها برای همکاری با همدیگر راغب باشند، دولت‌ها برای بخش خصوصی مانع‌تراشی نکرده یا به آن‌ها کمک می‌کند؛ اما این‌یک وجه قضیه است.»
او ادامه می‌دهد: «بخش خصوصی ایران تمایل دارد با همتای اروپایی خود کار کند، ولی ریسک این همکاری برای اروپایی‌ها بالاست. بخش خصوصی افراد ناآگاهی نیستند. ممکن است بخش خصوصی ایران خیلی با سرمایه جهانی عجین نشده باشد ولی خیلی از شرکت‌های اروپایی، سهامدار آمریکایی دارند. آن‌ها در حوزه بازار، مبادلات پولی و سرمایه‌ای همکاری دارند و از مزایایی اقتصاد جهانی بهره می‌برند و در تقسیم‌کار جهانی سهیم هستند. شرکت‌های اروپایی با تجارت با ایران خود را در معرض تحریم یا ریسک تحریم قرار نمی‌دهند، مگر اینکه از همه‌چیز مطمئن باشند. اینکه فکر کنیم بخش خصوصی اروپایی به دستور دولت عمل می‌کند، تصور غلطی است.»
یوسفی ادامه می‌دهد: «اینستکس شرایطی را برای بخش خصوصی ایران فراهم می‌کند تا آنجا که ممکن است از این فرصت استفاده کنند اما اینکه آیا واقعاً موفق می‌شوند که سرمایه خارجی و شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی را به داخل آورند یا با آن‌ها کار کنند، در عمل با مشکلات جدی مواجه است و نمی تواند از این راهکار به عنوان راه حل اصولی استفاده کند.»
یوسفی گفته خود را چنین تبیین می‌کند: «مسئولان ما همواره به دنبال راه‌حل‌های موقت و گذرا هستند، شما نمی‌توانید توسعه کشور را منوط به تصمیمات گذرا کنید. توسعه کشور نیاز به استراتژی بلندمدت دارد. هنر سیاستمدار این است که بتواند اختلافات سیاسی خود را با کشورها از بین ببرد.»
استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی می‌گوید: «باید شرایطی فراهم شود تا اقتصاد ایران در اقتصاد جهانی ایفای نقش کند و از امکانات بین‌المللی برای توسعه کشور بهره گیرد. باید به‌جای فکر کردن به منافع کوتاه‌مدت به فکر آبادانی بلندمدت بود.»
به گفته یوسفی، دلیل اینکه اروپایی‌ها به دنبال ایجاد سازوکار مالی برای همکاری با ایران بودند، دور زدن تحریم یا مقابله با آمریکا، آن‌طوری که برخی‌ها می‌گویند، نیست. اول اینکه آن‌ها به دنبال این هستند که بگویند اروپا می‌تواند مستقل از هر قدرتی، تصمیم همکاری با کشوری را بگیرد. از سوی دیگر آن‌ها از یکسری امتیازات در تجارت با ایران بهره می‌برند که نمی‌خواهند آن را از دست دهند. برای همین سعی می‌کنند آمریکا را قانع کنند تا بتوانند با ایران تجارت کنند.
به گفته یوسفی، اینستکس راه‌حل نهایی مشکلات ایران نیست؛ ایران نیاز به نقل‌وانتقال پول و ارتباط با نظام بانکی دنیا دارد. آن‌طور که برخی می‌گویند این سازوکار نمی‌تواند سیستم بانکی آمریکا و دلار را به چالش کشد. هر کسی این را می‌گوید درک نادرستی از اقتصاد بین‌الملل دارد. واقعیت این است که یورو بسیار شکننده است. ثبات یورو وابسته به دلار است.
او ادامه می‌دهد: «ما نباید خیلی فکر کنیم اتحادیه اروپا در مقابل آمریکاست و به ما کمک خواهد کرد. ما باید با همه کشورهای اروپایی همکاری اقتصادی داشته باشیم.»
الزامات موفقیت اینستکس چیست؟ یوسفی در پاسخ می‌گوید: «مسئله اساسی این است که اگر اتحادیه اروپا هدفش کمک به ایران بود بلافاصله می‌توانست وام و اعتباری برای ایران در نظر بگیرد تا نقل‌وانتقال پول ایران را تضمین کند. مسئله ما نقل‌وانتقال پول است. اینکه پول نفت را به داخل برگردانیم. ما باید اختیار این را داشته باشیم که هر کالایی را از هر کشوری که دوست داریم خریداری کنیم؛ اما این سازوکار ما را محدود می‌کند. این سازوکار اختیار تصمیم‌گیری را از ایران می‌گیرد و این را در اختیار نهاد اروپایی قرار می‌دهد تا وقتی کالایی صادر یا وارد می‌کنیم باید به آن‌ها متوسل شویم.»
به گفته یوسفی، اینستکس سازوکار کنترل تجارت خارجی است. درحالی‌که ما باید مالک درآمد صادراتی خود باشیم. آنچه برای ما مهم است زنده ماندن نیست. ما می‌خواهیم پیشرفت کنیم و تکنولوژی وارد کشور کنیم، بتوانیم سرمایه جذب کنیم تا در کشور اشتغال ایجاد شود.
او تاکید می‌کند: «ایران کشور بزرگ و متمدنی است. ما باید بتوانیم راه‌های توسعه را برای خود هموار کنیم. ما کشوری نیستیم که از قوانین بین‌المللی تمرد کنیم یا به‌نظام بین‌المللی پشت پا بزنیم یا روش انزوا را دنبال کنیم. ما نیاز به سرمایه‌گذاری زیربنایی و هموار شدن مسیر مبادلات بانکی داریم. البته این سازو کار در گام اول سازنده است.»