رشد بیش‌ازحد قیمت مسکن بعد از یک دوره رکود ۵ ساله باعث شد تا تسهیلات صندوق پس‌انداز مسکن خانه یکم دیگر کفاف خرید مسکن را به آن شکل سابق ندهد. هرچند این صندوق در ابتدای راه‌اندازی خود می‌توانست تا ۵۰ درصد قیمت یک واحد مسکونی را پوشش دهد، اما این روزها این درصد به‌گونه‌ای به زیر ۲۰ درصد کاهش یافته و باید برای استفاده بهتر متقاضیان از این صندوق چاره‌اندیشی کرد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد، صندوق پس‌انداز مسکن یکم در حال حاضر پاسخگوی نیاز متقاضیان مسکن نیست، بنابراین تجهیز مجدد آن با استفاده از منابع موجود در بخش مسکن کشور مانند اقساط بازگشتی مسکن مهر نمی‌تواند توجیهی داشته باشد، پس به نظر می‌رسد برای افزایش قدرت خرید متقاضیان و سقف تسهیلات می‌توان با پیشنهاد اعطای اعتبار از محل صندوق توسعه ملی این صندوق را مجدداً احیا و میزان سقف آن را به‌شرط طولانی شدن مدت بازپرداخت افزایش داد.
ابوالقاسم رحیمی انارکی مدیرعامل بانک مسکن چند ماه پیش یگانه گزینه برای افزایش سقف تسهیلات خرید مسکن را استفاده از منابع صندوق توسعه ملی دانسته و گفته بود که در این زمینه پیشنهاد شده رقمی در حدود یک میلیارد دلار از سوی این صندوق بابت افزایش سقف تسهیلات خرید در اختیار مجموعه بانک مسکن قرار گیرد.
هرچند ابوالقاسم رحیمی انارکی، مدیرعامل بانک مسکن ۲۶ دی‌ماه در حاشیه نمایشگاه مسکن، شهرسازی و بازآفرینی شهری با بیان اینکه منابع صندوق پس‌انداز مسکن یکم از محل سپرده‌ها تقریباً مصرف شده است، گفته بود: فعالیت صندوق پس‌انداز مسکن یکم با توجه به استمهال 7 ساله خط اعتباری مسکن مهر، از منابع ایجاد شده از محل اقساط پرداخت شده مسکن مهر به بانک مسکن خواهد بود. بعد از انتشار این صحبت‌ها، گزارش‌هایی از در معرض خطر بودن بقای صندوق پس‌انداز مسکن یکم، در رسانه‌های مختلف منتشر شد و عملکرد این صندوق مورد نقد کارشناسان قرار گرفت. بانک مسکن نسبت به این انتقادها واکنش نشان داد و اعلام کرد که باوجود افزایش قابل‌توجه قیمت مسکن، صندوق پس‌انداز مسکن یکم همچنان کاراترین ابزار برای کمک به خانه‌دار شدن و ارتقای قدرت خرید خانوارها در این زمینه است.
اما واقعیت این است در شرایط فعلی بازار مسکن، تسهیلات این صندوق کارایی چندانی برای خرید یک واحد مناسب را ندارد و از طرفی با توجه به شرایط این صندوق مانند سپرده‌گذاری حداقل یک‌ساله، تنها بخش محدودی از محرومان از مسکن می‌توانند از تسهیلات آن استفاده کنند.
صندوق پس‌انداز مسکن یکم پاسخگوی چه میزان از متقاضیان بازار مسکن بوده است؟
مطابق با آخرین گزارشی که بانک مسکن از عملکرد صندوق پس‌انداز مسکن یکم تا پایان دی‌ماه سال جاری منتشر کرد، آمار کل تسهیلات پرداختی از محل صندوق پس‌انداز مسکن یکم از ابتدای تأسیس این صندوق به 91 هزار و 85 فقره رسیده است.
یعنی طی 3.5 سال عملکرد این صندوق که تنها مسیر پیشنهادی برای خانه‌دار شدن افراد بوده است، کمتر از 100 هزار خانواده صاحب‌خانه شده‌اند. این در حالی است که در این مدت بیش از 2.2 میلیون تقاضای جدید و ناشی از ازدواج در بازار مسکن ایجاد شده است. درحالی‌که طرح مسکن مهر متوقف شده و هیچ طرح جایگزینی هم ارائه نشد.
رکود صنعت ساختمان
در سال‌های اخیر صنعت ساختمان با رکود سنگینی مواجه بوده است. تحریک تقاضای خرید مسکن مهم‌ترین راهکاری بود که برای خروج از این وضعیت تولید مسکن اتخاذ شد. آمار تعداد پروانه‌های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری‌ها نشان از افت 50 درصدی میزان تولید مسکن در سال‌های 92 تا 96 نسبت به چهار سال قبل از آن دارد.
در آغاز کار این صندوق برای آپارتمان‌های نوساز حداکثر 7 ساله در نظر گرفته شده بود، ولی بعد از مدتی از شروع به کار این صندوق به دلیل استقبال پایین مردم از این طرح، مسئولین وزارت راه و شهرسازی تصمیم به افزایش جذابیت‌های این تسهیلات گرفتند و شرط نوساز بودن را به 15 سال ساخت افزایش دادند تا عملاً اندک تأثیر این صندوق برای تشویق تولید مسکن به حداقل برسد.
در شرایطی که میزان تولید مسکن با عرضه آن تطابق ندارد، افزایش میزان وام خرید مسکن نیز تبعات تورمی خود را خواهد داشت. بعضاً این افزایش قیمت‌ها منجر به خروج بخشی از متقاضیان مسکن از بازار خرید می‌شود. از طرفی پس‌انداز حداقل یک‌ساله برای دریافت وام، در شرایطی که هرچندسال یک‌بار اقتصاد کشور دچار تورم‌های شدید می‌شود، جذابیت چندانی ندارد. به‌طوری‌که در یک سال اخیر افزایش شدید قیمت مسکن نسبت به سال گذشته منجر به انصراف ۳۴ هزار نفر در ۱۰ ماه نخست امسال از سپرده‌گذاران صندوق پس‌انداز مسکن یکم شد.
بررسی درآمد و هزینه‌های خانوارهای ایرانی نشان می‌دهد که خانوارهای دهک‌های پایین و متوسط جامعه امکان پس‌انداز یک‌ساله مبلغ اولیه مورد نیاز برای سپرده‌گذاری و البته بازپرداخت اقساط این وام را ندارند. مطابق داده‌های بانک مرکزی، در سال 96 پس‌اندازی که یک خانواده شهری می‌تواند در یک سال داشته باشد به‌طور متوسط کمتر از 2 میلیون تومان است.
در همین سال در شهر تهران که نزدیک به نیمی از خانواده‌ها فاقد مسکن ملکی هستند، متوسط هزینه‌ها بیشتر از میزان درآمد بوده است، یعنی بخش عمده‌ای از خانواده‌های محروم از مسکن کشور نمی‌توانند از این تسهیلات بهره‌مند شوند.
در ابتدای آغاز به کار صندوق پس‌انداز مسکن یکم، این ادعا وجود داشت که این صندوق خوداتکاست و نیازی به سایر منابع بانکی ندارد، اما بعد از مدتی مشخص شد تا از فرصتی که بانک مرکزی از طریق استمهال 10 ساله اقساط بازگشتی مسکن مهر در اختیار آن قرار داده است، استفاده کنند. اقساط بازگشتی مسکن مهر که می‌توانست هم منبعی برای اتمام تعهدات قبلی حاکمیت به مردم در تحویل واحدهای باقی‌مانده مسکن مهر باشد و هم برای تداوم این طرح مورد استفاده قرار گیرد.