رشد قیمت کاغذ همچون دیگر بازارها به‌واسطه رشد قیمت دلار از پاییز سال 96 آغاز شد. با وجود اینکه در همان سال با ترخیص یک محموله کاغذ از گمرک این بحران تا حدی کنترل شده بود، اما افزایش نرخ ارز بار دیگر این صنعت را با مشکلاتی مواجه کرد؛ تا جایی که در پی حل‌نشدن این بحران و افزایش بی‌رویۀ قیمت کاغذ،در همان سال صنف ناشران با همفکری تشکل‌های نشر در نامه‌ای از مسئولان دولتی خواستار پیگیری جدی برای حل معضل کمبود و گرانی کاغذ شدند و از دولت برای اهتمام در تولید ملی کاغذ و داخلی‌شدن آن مطالبه کردند.
ناشران در این نامه تنها راه حل بحران کاغذ را خودکفایی در تولید این محصول اساسی دانسته و عمل به فرمایش‌های مقام معظم رهبری را در این خصوص به هیات دولت یادآوری کردند.
شواهد موجود نشان می‌دهد بحران گرانی کاغذ طی دو سال گذشته، جهانی شده است و تنها مختص به ایران نیست. بررسی پایگاه خبری اتاق ایران نشان می‌دهد میزان تولید خمیر کاغذ در جهان در پایین‌ترین سطح خود طی 2 دهه گذشته است.
از مهم‌ترین نتایج گرانی کاغذ از یک سال گذشته تاکنون در کشور، حذف کتاب از سبد خانوارهاست. نکته‌ای که به گفته ناشران حاضر در سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در نحوه خرید مردم میزان مشارکت‌کنندگان داخلی و خارجی نمایشگاه این دوره بسیار محسوس بود.
با شدت گرفتن بحران کاغذ، مقام معظم رهبری بار دیگر دولت را موظف به حل این مشکل کرده‌اند. ایشان در بازدید از نمایشگاه سی و دوم کتاب تهران، مستقیما دو وزیر صنعت، معدن و تجارت و فرهنگ و ارشاد را مکلف کردند تا هرچه سریع‌تر مسئله کاغذ را حل کنند.
علت بحران بازار کاغذ؛ مدیریت یا دخالت دولت؟
محمدرضا مودودی، سرپرست سازمان توسعه تجارت سوءاستفاده از نرخ دستوری ارزی را دلیل اصلی وضعیت پیش‌آمده در بازار کاغذ می‌داند و در گفت‌وگویی که با یکی از روزنامه‌های سراسری کشور داشته، این‌طور توضیح داده است: «با توجه به اینکه منابع ارزی محدود است، باید مدیریت به نحوی صورت گیرد که کل نیاز کشور بر اساس همین منابع محدود مدیریت شود. در این شرایط، برای مصارف فرهنگی هم سهمیه ارز دولتی قائل شده و وزارت ارشاد مصارف آن را اعلام کرده است؛ اما برخی از منابعی که در نظر گرفته‌شده، به کار نیامده است. بخش زیادی از ارز حاصل از صادرات که قرار بود در سامانه نیما عرضه شود، برنگشته و به همین خاطر منابع موجود ارز 4200 تومانی را به مصارف ضروری‌تری اختصاص می‌دهند. درنهایت، مشکلات ارزی تأثیر خود را روی تأمین کاغذ موردنیاز گذاشته است.»
اما فعالان اقتصادی و ناشران فراتر از مشکلات ارزی که ناشی از فشارهای خارجی و تحت تاثیرتحریم ها به وجود آمده، بر این باورند دولت با دخالت دستوری منجر به ایجاد فساد و رانت در بازار کاغذ شده است.
در همین زمینه، فرهاد تیمور زاده، ناشر کتاب‌های دانشگاهی در گفت‌وگویی که با «پایگاه خبری اتاق ایران» داشت، تأکید کرده بود: «اتفاقی که از سال گذشته با تعیین تکلیف در خصوص نرخ ارز و اعطای ارز دولتی افتاد و جز فساد و رانت‌خواری در حوزه کتاب، محروم شدن ناشران واقعی، ثبت آمارهای دروغین از تولید و فروش کتاب و واردات کاغذ از محلی غیر از تجار واقعی نتیجه‌ای دیگر نداشت.»
به اعتقاد او، «در بحث تبدیل‌شدن نشر به یک صنعت، مهم‌ترین نکته و محوری اصلی که باید به آن توجه کرد، کاهش حجم تصدی‌گری دولت در حوزه‌ی نشر است. متأسفانه نهادهای دولتی با دخالت بیش‌ازحد در حوزه نشر و سیاست‌گذاری‌های نادرست در این حوزه باعث به وجود آمدن ارتباطات ناسالم و لابی‌گری در این عرصه شده‌اند که به اقتصاد ناشران لطمه می‌زنند.»
سید حسین میرباقری رئیس اتحادیه فروشنده کاغذ و مقوا هم نظر مشابه‌ای دارد. او دخالت وزارت فرهنگ و ارشاد را از واردات تا قیمت‌گذاری و توزیع کاغذ دلیل اصلی آشفتگی‌های بازار کاغذ می‌داند که منجر به دونرخی شدن کاغذ در بازار شده است.
به گفته میرباقری حتی کاغذهایی که توسط تجار به کشور وارد می‌شود، در اختیار وزارت ارشاد قرار می‌گیرد که سؤال اساسی این است در شرایطی که کاغذهای وارداتی به کشور در اختیار وزارت ارشاد قرار می‌گیرد، چرا کاغذ دارای دو نرخ است و ناشران نتوانسته‌اند کاغذ را با نرخ مناسب از این وزارتخانه دریافت کنند؟
حمایت از تولید داخل، راهکار نهایی حل بحران کاغذ
ابوالفضل روغنی گلپایگانی، رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران در گفت‌وگو با «پایگاه خبری اتاق ایران» در توضیح چرایی وضعیت نابسامان تولید کاغذ چاپ و تحریر در کشور، می‌گوید: سازمان‌دهی مسئله کاغذ موضوع تازه‌ای نیست. چند سال گذشته هم در جریان بازدید رهبری از نمایشگاه کتاب این موضوع مطرح و تأکید شد. در همان زمان کمیسیون فرهنگی عهده‌دار حل این مشکل شد و خوشبختانه اقدامات خوبی انجام شد؛ اما این کار تداوم نیافت.
به اعتقاد روغنی گلپایگانی توجه به تولید داخل و حمایت از تولیدکنندگان یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که طی چند سال گذشته و به‌رغم تاکید فعالان بخش خصوصی بر ضرورت توجه به ایجاد شرایط برابر و بازسازی و نوسازی صنایع مرتبط با کاغذ، اما همچنان مورد غفلت مسئولین قرار دارد.
رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران تصریح کرد: در تمام سال‌های گذشته و با روی کار آمدن دولت‌های مختلف، این موضوع غلط جا افتاده که تولید داخل از کیفیت لازم برخوردار نیست. درصورتی‌که شاخص‌ها و استانداردهای جهانی مؤید کیفیت تولید داخل است اما تولیدکنندگان تمایلی به تولید ندارند. از طرفی به‌رغم ظرفیت سرمایه‌گذاری خوبی که در حوزه کاغذ تحریر وجود دارد اما سرمایه‌گذاران هم از سرمایه‌گذاری در این حوزه بی‌میل هستند.
روغنی گلپایگانی با اشاره افزایش نرخ ارز طی ماه‌های گذشته که تاثیر قابل‌توجهی برافزایش نرخ کاغذ داشته، بیان کرد: مهم‌تر از این اتفاق، نداشتن سازوکار برای تأمین، تخصیص و همچنین نظارت ارز 4200 تومانی بود. به‌طوری‌که نه‌تنها به افرادی که به اصطلاح اهل نبودند ارز اختصاص داده شد، بلکه نظارت تنها به شبکه‌های عمده‌فروشی محدود شد نه شبکه‌های خرده‌فروشی؛ بنابراین شاهد بودیم در غیاب نبود هیچ سازوکار درستی، قیمت کاغذ به‌یک‌باره چند برابر شد.
رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران، تخصیص منابع متعادل و نه صرفا ارز 4200 تومانی برای واردات را از مهم‌ترین راهکارهای کوتاه‌مدت ساماندهی بازار کاغذ عنوان کرد. او همچنین افزود: حل این بحران در میان‌مدت نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و در نظر گرفتن منابع و امکاناتی برای تولید داخل و تولیدکنندگان است که تأمین‌کننده نیاز مصرفی کشور باشد.