«آسیب‌شناسی صادرات سیب‌زمینی، پیاز و هندوانه» عنوان نشست تخصصی است که مرکز مطالعات راهبردی آب و کشاورزی اتاق ایران برگزار کرده است؛ فعالان حوزه کشاورزی، صادرکننده محصولات سیب‌زمینی، پیاز و هندوانه، تشکل‌های صنفی و پژوهشگران و مدیران دولتی مرتبط با این حوزه در این نشست حضور داشتند.
در این نشست وضعیت بازارهای هدف، قیمت، میزان صادرات و سهم ایران از بازارهای هدف در حوزه محصولات سیب‌زمینی، پیاز و هندوانه بررسی شد. در ابتدای نشست بهزاد فکاری، کارشناس اقتصادی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب گزارشی با عنوان «بررسی تجارت سیب‌زمینی ایران در سال‌های 1379-1397» ارائه کرد. او در این گزارش وضعیت تولید و صادرات سیب‌زمینی در سطح جهان، کشورهای مهم تولیدکننده و صادرکننده سیب‌زمینی، تولید و صادرات محصول سیب‌زمینی در ایران، سهم سیب‌زمینی از سبد صادراتی کشور و جهان، شناسایی مقاصد صادراتی سیب‌زمینی ایران، رقبای ایران در مقاصد صادراتی قیمت سیب زمینی ایران را در مقایسه با رقبارا بررسی کرد.
در بخشی از این گزارش گفته شد که میزان صادرات تابعی از میزان تولید سیب زمینی در کشور است و همبستگی بالایی بین افت و خیزهای صادراتی سیب‌زمینی با افت و خیزهای تولید سیب زمینی در کشور وجود دارد که نشان از مازاد فروشی سیب زمینی در بازارهای خارجی دارد. طبف آخرین اطلاعات فائو، در طی سال‌های 2013 الی 2017، کشور اصلی تولیدکننده سیب زمینی در جهان، چین، هند، روسیه، اکراین و ایالات متحده امریکا است که ایران در طی دوره مذکور رتبه 13 تولیدکننده سیب زمینی در جهان را به خود اختصاص داده است.
در طی سال‌های 2000 الی 2017، سهم ایران از تولید سیب زمینی جهان حدود 2/1 درصد بوده در صوتیکه سهم ایران از صادرات سیب زمینی جهان حدود 3 درصد بوده است.
به گفته فکاری ارزش صادرات سیب‌زمینی در ایران در سال‌های اخیر روند افزاینده‌ای داشته است ولی ارزش دلاری در مقابل ارزش ریالی شکاف فزاینده دارد که دلیل آن افزایش ارزش دلار در برابر ریال است
فکاری گفت: مهم‌ترین بازارهای هدف سیب‌زمینی ایران از سال‌های 1379 الی 1397 عراق، آذربایجان، ترکمنستان، افغانستان و امارات متحده عربی است. یعنی تعداد کشورهایی مقصد صادراتی ایران حدود 20 کشور است ولی سهم عراق در میان این بازارها سهم قابل‌ملاحظه‌ای است.
فکاری تاکید کرد: با توجه به اینکه سهم بالایی از صادرات ما به سمت بازارهای عراق است این خطر وجود دارد که تمرکزگرایی ممکن است آسیب جدی به محصولات کشاورزی ایران بزند. سهم ایران از بازار عراق حدود 65 درصد و ترکیه 20 درصد بازار سیب عراق را در اختیار دارد.او ادامه داد: لبنان، کویت و اردن در بازار عراق حضور دارند اما رقبای جدی ایران در بازار عراق نیستند. همچنین در بازار آذربایجان 36 درصد بازار در اختیار روسیه است. ایران سهم کمتری نسبت به بازار عراق، در بازار آذربایجان دارد. البته تعرفه در این بازار برای روسیه کمتر از ایران در نظر گرفته‌شده است.
به گفته فکاری سیب‌زمینی در سبد صادراتی ما جایگاه بالایی دارد و همچنین این محصول پتانسیل خوبی برای صادرات دارد. اما به دلیل محدودیتی که در بازارهای متعدد داریم مجبور هستیم که به کشور عراق صادر کنیم. به گفته فکاری بازار عراق بازار باثباتی نیست و ممکن است با یک بخشنامه این بازار به هم بریزد که این مسائل بارها اتفاق افتاده است.
بعد از آن علی محمودی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق همدان گفت: ما در حوزه صادرات محصولات کشاورزی مانند سیب‌زمینی مازاد فروش هستیم. امسال بارها بدون دانستن نظر بخش خصوصی صادرات را قطع و وصل کردند. درنتیجه این سیاست خیلی از قراردادهای رسمی ما آسیب دید. بارها درباره ماده 11 قانون مکرر صحبت کردیم ولی اجرایی نشد. برخی از صادرات ما بااینکه بیمه‌نامه صندوق ضمانت صادرات را داشت ولی بازهم عملاً نتیجه‌ای در برنداشت. هنوز برای دولت جای نیفتاده داده است صادرات اهرم کنترل بازار نیست. برای همین ایران کشور صادرکننده نیست ما مازادفروشی می‌کنیم و اولویت هم با بازار داخلی است. طوری که رد زمان مشکلات بازار داخلی صادرات را قطع می‌کنند درحالی‌که کشورهای صادرکننده بازار خود را از دست نمی‌دهد اما در موقع مشکلات خودش هم وارد می‌کند و نیاز خود را از طریق واردات تأمین می‌کند.
محمودی ادامه داد: موضوع دوم این است که ما هنوز ذائقه بازارهای هدف را به‌خوبی نمی‌شناسیم و هنوز نمی‌دانیم که چه محصولی مصرف‌کننده را راضی می‌کند؟ چقدر نیاز دارد و با چه کیفیتی و برای این هدف چه سطحی را باید زیر کشت ببریم؟ همیشه کیفیت فدای کمیت می‌شود و سیاست وزارت جهاد کشاورزی و ستاد تنظیم بازار هرگز در جهت حمایت از صادرات نیست.
فرهاد اظهری مدیرعامل شرکت P.C.A از بازار محصول خیار در رودبار جنوب کرمان گوید که در روزهای اخیر جالیزکاران خیابان‌ها را با خیار بستند. جهاد کشاورزی ما هیچ شناختی از بازارهای هدف خود ندارد.
امید گیلانپور، معاون اقتصادی صندوق توسعه ملی که ریاست نشست را برعهده دارد، در ادامه نشست گفت: برخی معتقدند که اطلاعات آماری واقعیت را توضیح نمی‌دهد اما آیا شما جایی را می‌شناسید که آمار دقیقی در اختیار پژوهشگر قرار دهد؟ باید برای شناخت بازار و پدیده‌ها به آمار دسترسی داشته باشیم. اینکه قیمت سیب‌زمینی ترکیه در بازار عراق سه برابر است باید بتوانیم با تکیه‌بر داده‌های آماری واقعیت را تبیین کنیم؟
اما اظهری معتقد است که همه اماره‌ای ارائه‌شده در مراکز آماری ما مستند نیست و همین اماره‌ای نادرست سبب خواهد شد که ما از بازارهای منطقه حذف شویم. او کشت خیار در رودبار را نتیجه همین اماره‌ای نادرستی می‌داند که زندگی کشاورز با آن به خطر می‌افتد.
بار دیگر گیلانپور می‌پرسد به آمار حتماً نیاز داریم اما برای به دست آوردن آمار درست به کجا باید مراجعه کرد؟ سؤالی که اظهری در پاسخان از مشاهده میدانی در بازارهای روسیه می‌گوید بازار میادین تره‌بار و فروشگاه‌های زنجیره‌ای مرکز خوبی است که نشان دهد ما چقدر صادرات به روسیه داریم.
محمودی هم گفت که دلیل حضور ما در بازارهای عراق مزیت قیمتی ما است اما ما در بازار روسیه حضور جدی نداریم. برای اینکه ما عضو بازار جهانی نیستیم.[بهزاد1] [LE2]
او ادامه می‌دهد: البته ما در بازار عراق هم مشکلات جدید داریم. یکی از این مقررات گمرک و نحوه حمل بار به عراق است که بارها گفته‌شده اگر ماشین‌های ما نمی‌توانند به عراق وارد شوند ماشین آن‌ها به داخل ایران بیاید ولی وزارت خارجه و سایر ارگان‌های مرتبط همکاری نمی‌کنند و درنتیجه این عدم همکاری کالای فسادپذیر خراب می‌شود و این درنتیجه جابه‌جایی بار در کامیون‌ها کیفیت بسته‌بندی محصول از بین می‌رود.
محمودی ادامه داد: ما باید به ظرفیت و مزیت خود در حوزه صادرات توجه کنیم؛ این دو حوزه‌ای جدا از هم هستند. از طرف دیگر باید استانداردهای خود را تغییر دهیم. کویت و قطر مصرف‌کننده سیب‌زمینی هستند اما استاندارد آن‌ها با استاندارد آلمان در حوزه غذایی یکی است و آن‌ها محصول ایران را خریداری نمی‌کنند. ما باید مطالعه دقیقی درباره انواع سموم داشته باشیم.
معتمد، معاون سازمان تعاون روستایی هم از وضعیت و کارهای شرکت‌های تعاونی در حوزه صادرات گفت. بعد از آن جواد سعادت از سازمان توسعه تجارت ایران درباره آمار گمرک و مرکز آمار ایران گفت.
او تاکید کرد که ما مغایرت آماری نداریم ولی باید صادرکننده‌ها و تولیدکننده‌ها درباره حوزه کاری خود دقت کافی داشته باشند و موانع کار را بشناسند. ولی اظهری در اعتراض به او گفت که باید به این هم پاسخ دهید که وظیفه دستگاه‌های نظارتی کجا است؟ ولی سعادت از تعدد دستگاه‌های تصمیم‌گیرنده گفت و تاکید کرد که ما بیشتر شبه صادرکننده داریم و بیشتر مشکلات از این حوزه است.
«بررسی و تحلیل روند قیمت‌های صادراتی پیاز و موسیر و بررسی علل نوسان آن در بازارهای جهانی» موضوع گزارش حامد رفیعی، عضو هیات علمی گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تهران است.
او در ابتدا روند مقدار تولید پیاز در ایران را در بین سال‌های 1386 تا 1397 بررسی کرد؛ که این روند در بین سال‌های تقریباً ثابت بوده است و بعد از آن روند صادرات پیاز و موسیر گفت. صادرات پیاز ایران در سال 2018 324.7 هزار تن بوده است.
در سال 2001 مقدار صادرات پیاز 16 و در سال 2017 این مقدار 11 بوده و ارزش صادرات رد سال 2001 22 و در سال 2017 16 بوده است.
به گفته رفیعی 4 درصد سهم صادرات بازار در 2018 مال ایران بوده که این سهم نوسانی است.
او در ادامه با این پرسش که آیا تولید علت صادرات بوده یا صادرات علت تولید به این نتیجه می‌رسد که در ایران همیشه تولید علت صادرات است و صادرات مشوق تولید نبوده است.
او از کشورهای هدف ایران که نام می‌برد و به سهم بالای کشور عراق از محصول پیاز اشاره می‌کند که ایران رتبه یکم را در این بازار دارد و بعد از آن ترکیه جایگاه دوم را در اختیار دارد. همچنین محصول پیاز به کشورهای ترکمنستان، افغانستان، ارمنستان هم صادر می‌شود.
در بخشی از این گزارش آمده که ایران جایگاهی در میان کشورهای واردکننده پیاز ندارد و مالزی، آمریکا و عربستان واردکننده پیاز هستند.
سومین گزارش را محمدمهدی فارسی با موضوع «بررسی روند صادرات هندوانه» ارائه کرد. فارسی درباره تولید و صادرات هندوانه در سطح جهان، کشورهای اصلی تولیدکننده و صادرکننده، تولید و صادرات هندوانه در ایران، شناسایی مقاصد صادراتی ایران و شناسایی رقبا در مقاصد صادراتی ایران در این گزارش گفت.
در بخشی از این گزارش آمده است: میانگین سهم 3.2 درصدی هندوانه از کل تولید محصولات کشاورزی در طول دوره 1379 تا 1397 به‌طور میانگین در حدود 3.2 درصد است.
در بخشی از گزارش آمده است: بیشترین سهم با 17 درصد مربوط به سال 1393 و کمترین سهم با 5.3 درصد مربوط به سال 1382 است. میانگین 2 درصدی سهم هندوانه از ارزش صادرات محصولات کشاورزی در بین سال‌های 1379 تا 1397 است. همچنین بیشترین سهم با 3.5 درصد مربوط به سال 1393 و کمترین سهم با 0.86 درصد مربوط به سال 1381 است.
همچنین در بخشی از این گزارش بیان‌شده که چین بزرگ‌ترین تولیدکننده هندوانه با میانگین تولید 74 میلیون تن و ایران و ترکیه با میانگین تولید 3.9 میلیون تن در رده‌های دوم و سوم است. اما سهم ایران در تولید هندوانه در سال 2017 حدود 3.4 میلیون تن است.
در بین سال‌های 1379 تا 1397 در ایران 118 درصد تولید هندوانه رشد داشته است. همچنین قیمت هندوانه صادراتی ایران به عراق به میانگین قیمت محصول وارداتی در این کشور بسیار نزدیک است. حجم زیاد هندوانه وارداتی از ایران دلیل اصلی این مسئله است.
به گفته فارسی کشورهای ایران، استرالیا، هندوستان و اردن بزرگ‌ترین کشورهای صادرکننده هندوانه به کشور امارات هستند. از ارزش واردات محصول هندوانه به امارات متحده عربی در سال 2017 سهم ایران 44 درصد است. کشورهای ایران، سودان و سوریه مهم‌ترین کشورهای صادرکننده هندوانه به ترکیه هستند سهم 89 درصدی ایران از ارزش واردات محصول هندوانه به ترکیه در سال 2017 ثبت‌شده است.
به گفته فارسی بیشترین تعرفه در نظر گرفته‌شده برای واردات هندوانه از ایران با 176 درصد مربوط به کشور تایلند است و پس از آن ترکیه با تعرفه 86.4 درصد در رتبه بعدی قرار دارد.