عربستان و روسیه که پس از آمریکا بزرگترین تولیدکنندگان نفت جهان به شمار می‌روند، در حالی وارد زورآزمایی نفتی با یکدیگر شده‌اند که شیوع ویروس کرونا اقتصاد بسیاری از کشورها را در آستانه رکود قرار داده است و پیش‌بینی می‌شود که تقاضای جهانی نفت در سال جاری میلادی نسبت به سال قبل کاهش یابد؛ اتفاقی که از سال 2009 تاکنون بی‌سابقه بوده است.
پس از آن‌که روسیه در نشست اخیر اوپک و متحدانش (ائتلاف نفتی موسوم به اوپک پلاس) از پذیرش طرح کاهش تولید نفت کشورهای عضو این ائتلاف امتناع کرد، عربستان سعودی به‌عنوان بزرگترین تولیدکننده نفت عضو اوپک ظرف تنها چند ساعت تصمیم گرفت که تولید نفت خود را افزایش دهد و تخفیف‌های بیشتری را برای مشتریانش در نظر بگیرد.
در پی تحولات اخیر، قیمت هر بشکه نفت خام برنت دریای شمال در پایان معاملات روز دوشنبه بیش از 24 درصد نسبت به روز معاملاتی قبل کاهش یافت و به 34.5 دلار یعنی کمترین رقم آن در 4 سال اخیر رسید. در 29 سال اخیر هرگز سابقه نداشته است که قیمت نفت ظرف یک روز معاملاتی تا این حد سقوط کند.
بازار نفت چگونه سقوط کرد؟
در نخستین روزهای سال جاری میلادی نفت برنت حتی قیمت‌های نزدیک به 70 دلار در هر بشکه را هم لمس کرد اما پس از مدت کوتاهی شیوع ویروس کرونا باعث کاهش چشمگیر سفرها و حمل‌ونقل هوایی و زمینی شد، به‌طوری که در پایان معاملات هفته گذشته قیمت نفت برنت به کمتر از 50 دلار در هر بشکه رسید.
با توجه به شرایط نامطلوب بازار نفت، هفته گذشته اعضای ائتلاف نفتی موسوم به اوپک پلاس در وین تشکیل جلسه دادند؛ دستور این جلسه کاهش 1.5 میلیون بشکه‌ای تولید نفت به‌منظور کمک به افزایش قیمت نفت در بازار بود. اما این بار برخلاف دفعات قبل روسیه با پیشنهاد عربستان برای کاهش تولید نفت یا حتی تمدید سهمیه‌بندی قبلی که تنها سه هفته دیگر منقضی می‌شود، مخالفت کرد. در پاسخ به این مخالفت غیرمنتظره، سعودی‌ها نیز ساعاتی بعد اعلام کردند که تولید نفت خود را افزایش خواهند داد و تخفیف‌های بیشتری برای مشتریان خود در نظر خواهند گرفت.
عربستان چه هدفی را در بازار نفت دنبال می‌کند؟
اولین هدف سعودی‌ها از افزایش تولید نفت و ارائه تخفیف‌های بیشتر به مشتریان خود این است که سهم خود در بازار نفت را حفظ کنند. هم عربستان و هم روسیه طی سال‌های اخیر شاهد این بوده‌اند که تولیدکنندگان نفت شیل در آمریکا بخشی از سهم آنها در بازارهای جهانی را در اختیار گرفته‌اند. کاهش قیمت نفت –که کاهش تولید نفت در آمریکا را به دنبال خواهد داشت- به عربستان و روسیه کمک می‌کند تا مشتریان خود را حفظ کنند.
دومین هدف عربستان شاید این باشد که با پایین آوردن قیمت نفت، روسیه را دچار مشکل کرده و این کشور را وادار به تجدیدنظر در مواضع خود کند. تحلیلگران بانک ایتالیایی یونی‌کردیت، در این خصوص می‌گویند: «عربستان سعودی عملاً یک جنگ قیمتی را علیه روسیه آغاز کرده است. سعودی‌ها مصمم هستند که نفت خود را با تخفیف بیشتری بفروشند تا سهم بیشتری از بازار به دست آورده و درآمدهای نفتی خود را حداکثر کنند. از طرفی به نظر می‌رسد که عربستان سعودی می‌خواهد جایگاه خود را به‌عنوان بزرگترین صادرکننده نفت جهان مستحکم‌تر کرده و در عین حال روسیه را نیز وادار کند که به پای میز مذاکره بازگردد.»
چرا روسیه از پذیرش کاهش تولید نفت خودداری کرد؟
به نظر می‌رسد که روسیه دیگر دلیلی برای کاهش تولید نفت و واگذار کردن سهم بیشتری از بازار به تولیدکنندگان نفت شیل در تگزاس و نیومکزیکو نمی‌دیده است. به گفته تحلیلگران، احتمالاً حتی خود سعودی‌ها نیز می‌دانند که روسیه توانایی بیشتری برای کنار آمدن با قیمت‌های پایین نفت دارد. هم روسیه و هم عربستان برای تأمین بودجه عمومی خود به نفت وابسته هستند، اما مقامات روسیه می‌گویند که حتی نفت 42 دلاری نیز برای حفظ توازن بودجه این کشور کفایت می‌کند. اما عربستان که اقتصادش تنوع کمتری دارد، طبق محاسبات کارشناسان صندوق بین‌المللی پول باید بتواند هر بشکه نفت را به قیمت 80 دلار بفروشد تا دچار کسری بودجه نشود.
جنگ قیمتی بین عربستان و روسیه به هر دو کشور خسارت جدی وارد خواهد کرد، اما در این میان روسیه یک هدف بلندمدت را دنبال می‌کند: اعمال فشار بر صنعت نفت آمریکا.
تام ادشید، مدیر بخش تحقیقات شرکت مشاوره اقتصادی MacroAdvisory در مسکو، درباره مخالفت روسیه با کاهش تولید نفت خاطرنشان می‌کند: «روس‌ها این کار را در راستای ملاحظات بلندمدت و راهبردی انجام می‌دهند. آنها بر این باورند که با این شیوه می‌توانند به سلامت مالی شرکت‌های تولیدکننده نفت شیل در آمریکا آسیب بزنند و از این طریق بخش قابل‌توجهی از ظرفیت تولید نفت در آمریکا را از مدار خارج کرده و رقبای آمریکایی خود را از بازار نفت بیرون برانند. چیزی که در ذهن آنها می‌گذرد این است که اگر تولید نفت را کاهش دهند، تولیدکنندگان نفت در آمریکا بیش از همه منتفع خواهند شد. بنابراین آنها تصمیم گرفته‌اند که رنج کوتاه‌مدت را به جان بخرند تا خسارت جدی با رقبای اصلی خود وارد کنند.»
استفان اینس، استراتژیست ارشد شرکت خدمات مالی AxiCorp در سیدنی استرالیا، سناریوی دیگری را مطرح می‌کند. وی می‌گوید حتی ممکن است رئیس‌جمهور ولادیمیر پوتین به دنبال این باشد که تحریم‌های اخیر واشنگتن علیه شرکت نفت دولتی «روس‌نفت» را با ضربه زدن به شرکت‌های نفتی آمریکا تلافی کند.
معنای جنگ قیمتی برای تولیدکنندگان نفت چه خواهد بود؟
قیمت‌های فعلی نفت می‌تواند فعالیت‌های تولیدکنندگان نفت شیل در آمریکا را محدود کند. روند نزولی قیمت نفت در سال‌های 2014 تا 2016 شرکت‌های نفتی فعال در میادین نفتی تگزاس و نیومکزیکو را دچار مشکل کرد. بر اساس محاسبات فدرال رزرو دالاس، 50 دلار در هر بشکه حداقل قیمتی است که حفر چاه‌های جدید نفت در میادین نفت شیل در آمریکا را از لحاظ اقتصادی توجیه‌پذیر می‌کند. غول‌های نفتی آمریکا از جمله اکسون موبیل حتی با این رقم نیز حاضر به استخراج نفت شیل نیستند، به‌طوری که تعداد چاه‌های نفتی فعال در ایالات تگزاس آمریکا از 553 حلقه در اکتبر 2018 به 398 حلقه در ژانویه سال جاری کاهش یافته است. طی این دوره 15 ماهه، حدود 14 هزار شغل در صنعت نفت ایالت تگزاس حذف شده است.
به گفته استفان اینس از شرکت خدمات مالی AxiCorp، با توجه به متوقف شدن روند رشد صنعت نفت شیل آمریکا به دلیل نبود سرمایه‌گذاری‌های جدید، احتمالاً این صنعت در آینده با مشکلات جدی مواجه خواهد شد.
اما «فاتح بیرول» مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی معتقد است که صنعت نفت شیل آمریکا می‌تواند حتی در شرایط جدید هم دوام بیاورد، هرچند این صنعت با ریسک‌های زیادی مواجه است. این اقتصاددان ترکیه‌ای به کشورهای تولیدکننده نفت هشدار می‌دهد که نباید عجولانه برای افزایش چشمگیر تولید نفت خود تصمیم بگیرند.
قیمت فرآورده‌های نفتی چقدر تغییر خواهد کرد؟
در آمریکا قیمت بنزین مستقیماً تابع قیمت نفت است. بنابراین هرگونه کاهش قیمت نفت، با یک وقفه شش‌هفته‌ای منجر به کاهش قیمت بنزین در آمریکا خواهد شد. بر اساس آمارهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، در حال حاضر قیمت هر گالن (3.8 لیتر) بنزین در این کشور به‌طور متوسط 2.42 دلار است. در سال 2016 وقتی قیمت هر بشکه نفت به 36 دلار سقوط کرد، میانگین قیمت هر گالن بنزین در آمریکا به 2.15 دلار رسید. کاهش قیمت بنزین بدین معناست که خانوارهای آمریکایی می‌توانند پول بیشتری را به خرید سایر اقلام تخصیص دهند.
در کشورهای اروپایی اما اثر کاهش قیمت نفت کمتر در پمپ‌بنزین‌ها احساس خواهد شد، زیرا در اروپا بخش عمده قیمت بنزین را مالیات تشکیل می‌دهد. مثلاً در آلمان قیمت هر لیتر بنزین 1.32 یورو (حدود 1.5 دلار) است که بیش از دوسوم این رقم در واقع مالیاتی است که دولت بر بنزین وضع کرده است.