امروز، بیست‌وششم اردیبهشت‌ماه، در تقویم جهانی سازمان ملل، به‌عنوان روز جهانی خانواده ثبت شده است. محور اصلی روز جهانی خانواده در سال 2020 تاکید بر نقش خانواده در توسعه پایدار و متوازن است؛ اینکه خانواده چگونه میتواند بر فرآیندهای توسعه متوازن اثرگذار باشد؟ محمدمهدی لبیبی، جامعه‌شناس حوزه خانواده درباره تحولات خانواده ایرانی، عمده‌ترین چالش‌ها و راه‌حل آن می‌گوید. لبیبی نهاد اجتماعی خانواده را نهادی اثرگذار و کلیدی اما بسیار پرچالش در ایران امروز می‌داند. او نویسنده کتاب «خانواده در قرن بیست و یکم» است.
محمدمهدی لبیبی در گفت‌وگو با «روابط عمومی جامعه نیکوکاری ابرار» فرآیند جامعه‌پذیری را حلقه اتصال خانواده و توسعه می‌داند و می‌گوید: توسعه در معنای پیشرفت جامعه با فرآیندهای کلیدی اجتماعی شدن و جامعه‌پذیری مرتبط است؛ در این معنا که افراد ابتدا رفتارهای اجتماعی را یاد می‌گیرند و سپس خود را با ارزش‌ها، باورها و هنجارهای جامعه منطبق می‌کنند و جامعه‌پذیر می‌شوند و در این تعامل، توانمندی‌های خود را شکوفا می‌کنند. خانواده در این فرایندها نقش کلیدی دارد.
او ادامه می‌دهد: عرصه خودشکوفایی افراد در درون خانواده است. این خانواده است که میتواند افراد مستقل، توانمند و هوشمند تربیت کند که از مهارت‌های خاصی برای حل مشکلاتش برخوردار باشد یا اینکه در مقابل، افراد وابسته به پدر و مادر که صرفا به دنبال گذران زندگی روزمره هستند را پرورش دهد.
او گفته خود را چنین تبیین می‌کند: خانواده همزمان دو نقش تفکری و رفتاری ایفا می کند؛ یعنی هم فکر صحیح را به افراد می دهد و هم رفتار درست را آموزش می دهد. در واقع، نقش اصلی خانواده در پرورش نسل جدیدی است که با نیازهای جامعه در زمینه پیشرفت منطبق است. دیگر بر کسی پوشیده نیست که دنیای آینده ما، دنیای علم در کنار استفاده از مهارت هاست. این خانواده است که باید آینده پژوهی کند و مختصات این دنیای جدید را بشناسد و به فرزندان اجازه بدهد که متناسب با استعدادهایشان، مهارت های جدیدی را کسب کنند.
لبیبی، جامعه‌شناس معتقد است: خانواده تحت تاثیر جهانی شدن در دهه‌های اخیر دچار تحول شده است. تغییرات اجتماعی و از جمله شاید اثرگذارترین آن، فرایند جهانی شدن، با غلبه و رواج ارزش‌های مدرنیسم مانند فردگرایی، نگرش‌های اومانیستی، برابری حقوق زن و مرد و ...، تاثیر بسیار عمیقی را بر خانواده برجای گذاشته است طوری که می توانیم بگوییم خانواده را استحاله کرده است.
او برای توصیف آنچه که در خانواده اتفاق افتاده، از مفهوم "تحول" و نه تغییر استفاده می‌کند: تحولی که هم در ماهیت و هم معنای خانواده رخ داده است. تحول معنای پدر بودن، معنای فرزند بودن، معنای همسری، در کنار پدیده‌هایی چون کاهش نرخ باروری، کاهش تعداد فرزندان و گاها تک‌فرزندی، افزایش طلاق و تجرد، شکاف نسلی یا به تعبیر میشل فوکو انقطاع نسلی ریشه در همین تحول دارد.
به گفته لبیبی، برخلاف بسیاری از تحلیل‌ها که نقش عوامل اقتصادی را در ظهور و رواج پدیده‌های فوق پررنگ می‌داند، به نظر می‌رسد این عوامل پارامترهایی جنبی هستند که به صورت واسطه‌ای عمل می‌کنند و ریشه بسیاری از تحولات در تغییرات تفکری نهفته است.
او تصریح می‌کند: مسئله مهم این است که ما در برابر این تحولات، ضعیف بوده‌ایم. بدین منظور، پس از مرحله توصیف، به تحلیل عوامل اثرگذار و اکتشاف راه‌حل‌ها نیاز داریم. در کشور ما تحقیقات زیادی در این مورد انجام شده است اما در عمل کمتر به این راه حل پرداخته‌ایم. نکته مهم آن است که راه‌حل‌ها باید در سطح ملی اجرا شود و هر نهاد متناسب با کارکردی که دارد بخشی از راه‌حل‌ها را مثلا در حوزه اقتصادی، فرهنگی و ... اجرا نماید. چیزی که در عمل کمتر انجام می‌شود.
لبیبی گفته خود را با این نکته ادامه می‌دهد: با ادامه روندهای موجود، چالش‌ها و مسائل متعددی در نهاد خانواده خواهیم داشت؛ او ادامه می‌دهد: پس از انفجار جمعیتی که در دهه 60 داشتیم در دهه 90 با کاهش چشمگیر نرخ رشد جمعیت و پدیده انقباض جمعیتی روبرو هستیم که خود مسائلی مانند کاهش جمعیت فعال، کاهش جمعیت جوان، افزایش تعداد سالمندان در کشور و تبعات اجتماعی و اقتصادی ناشی از آن را در برخواهد داشت. می‌توان پیش‌بینی کرد که در برخی حوزه‌ها که به نیروی کار جوان نیازمندیم، با چالش جدی روبرو خواهیم بود. چشم‌انداز پیش‌روی ما کاملا مشخص است که با تداوم این روندها به چه مسیری خواهیم رفت. راه‌حل‌ها هم کاملا مشخص است در جایی به منابع مالی و جایی هم به فکر و اندیشه نیاز داریم. اما پیش از همه نیاز به عزم و خواست مشترک و جمعی برای تغییر یا کند کردن روندهای فعلی داریم.
لبیبی خانواده را هسته مرکزی ایجاد تاب‌آوری جامعه می‌داند. با این وجود معتقد است نمی‌توانیم از نقش رسانه غافل باشیم. او می‌گوید: تردیدی نیست که افراد خانواده در درون نهاد خانواده آموزش می‌بینند، اما نمی‌توانیم به تغییرات جهان امروز هم بی‌توجه باشیم. به قول دیوید رایزمن، راجامعه‌شناس آمریکایی، انسان امروز رسانه‌محور هست. به این معنا که انسان‌ها اندیشه‌یشان را از رسانه‌ها دریافت می‌کنند.
او درباره افزایش تاب‌آوری جامعه ایرانی معتقد است: برای افزایش تاب‌آوری جامعه ایرانی باید در عرصه رسانه و به ویژه فضای مجازی فعالیت گسترده‌تری داشته باشیم. رسانه‌ها امروز نقش مهمی در توان‌افزایی خانواده‌ها دارند. رسانه جایی است که می‌توان مزایا و معایب روندهای موجود را به صورت مستدل و قابل قبول، اطلاع‌رسانی کرد و فضای اقناعی مناسبی را به وجود آورد. درنهایت از طریق این آموزش، تغییر رفتار در بعد ذهنی و عینی حاصل می‌شود. به یاد داشته باشیم خانواده محل امر و نهی یا برخوردهای دستوری از بالا به پایین نیست. رابطه تکوینی دوسویه بین ما انسان‌ها که در جامعه‌شناسی عاملیت نامیده می شود و عناصر ساختاری مانند فرهنگ و خانواده وجود دارد. یعنی ما انسان‌ها خانواده را می سازیم و ساختار خانواده هم ما را می‌سازد. برای اصلاح و بهبود، باید تلاش‌ها در هر دو بعد متمرکز شود.
لبیبی تاکید می‌کند: از خانواده انتظار می‌رود کارکرد اجتماعی شدن افراد را انجام دهد. گستره تغییرات اجتماعی در سال‌های گذشته، خانواده را دچار تحول در ساخت و معنا کرده است. ادامه روندهای فعلی در خانواده ما را با چالش‌های اجتماعی جدی مانند کاهش جمعیت فعال، کاهش جمعیت جوان، افزایش تعداد سالمندان در کشور روبرو خواهد کرد. با خواست جمعی و همگانی می‌توانیم جلو این روندها را بگیریم و آینده بهتری را بسازیم.