موضوع نشست کمیسیون تخصصی اقتصاد کلان اتاق ایران «آسیب‌شناسی برنامه توسعه در کشور در آستانه ورود به فرآیند تدوین برنامه هفتم توسعه» بود؛ در ابتدای این نشست محمد قاسمی، رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق ایران گزارشی درباره ضرورت آسیب‌شناسی برنامه‌های توسعه ارائه داد. او با طرح این سؤال که چرا با وجود سابقه طولانی در امور برنامه‌ریزی و صرف منابع ملی فراوان در تدوین برنامه‌های توسعه، همواره با معضل اجرا نشدن برنامه‌ها و اثربخش نبودن آن‌ها مواجه بوده‌ایم؟
قاسمی می‌افزاید: در همه گزارش‌های رسمی از روند برنامه‌نویسی در ایران انتقاد شده وبرنامه‌نویسی در ایران آسیب‌شناسی شده است؛ البته این به معنای باطل بودن کار نیست و حتماً در همه برنامه‌ها دستاوردهایی وجود داشته است. اما پرسش این است که اگر برنامه نداشتیم آیا باز هم این رشد اتفاق می‌افتاد یا نه؟
رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در ادامه از مدلی برای آسیب‌شناسی برنامه‌ها گفت که در آن مدل شرایط محیطی حاکم بر برنامه، بر فرآیند کار، تولید محتوی و نحوه اجرا اثرگذار است و در این مدل نظارت بر محتوی و اجرا هم خیلی مهم است.
به گفته او از دیدگاه شرایط محیطی تعریف روشنی از مفهوم و ابعاد توسعه و اینکه آیا توسعه با برنامه‌ریزی امکان‌پذیر است یا خیر، وجود ندارد. برای همین ما بیشتر تحولات را در فرآیند می‌بینیم.
قاسمی ادامه می‌دهد: همواره وقتی بحث روی برنامه است با تأخیر زمانی مواجه هستیم؛ مثلاً داده‌هایی که در برنامه ششم مورد استفاده قرار گرفت مال سه سال قبل بوده و عملاً داده‌های به‌روز، دقیق و روشن و قابل اتکایی وجود ندارد.
رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق ایران به ساختار سیاسی و اقتصادی کشور هم اشاره می‌کند: در دیدگاه مدیران و مسئولان ارشد و برنامه‌ریزان راجع به اینکه این برنامه‌ها به چه مسائلی از خارج برنامه متأثر می‌شوند و اینکه آیا این مسائل در برنامه گنجانده شود یا خیر؛ اختلاف‌نظر وجود دارد. مثلاً هیچ‌گاه اجازه داده نمی‌شود مسائلی مثل تحریم وارد برنامه توسعه شود.
او به موضوع دیگر اشاره می‌کند: در کنار برنامه‌ها، هر دولتی در زمان انتخابات ریاست‌جمهوری با شعارها و طرح‌هایی که مطرح می‌کند، بر سر کار می‌آید و می‌خواهد آن‌ها را به نحوی عملیاتی کند. برنامه و شعار انتخاباتی برنامه دولت و کشور می‌شود.
قاسمی گفت: درباره نقش دولت، مجلس، وزارتخانه‌ها و سایر دستگاه‌ها و نهادها نظام دقیقی وجود ندارد و یکی از مشکلات این است که در ابتدای تهیه برنامه گویی همه چیز از اول اختراع می‌شود؛ چون قرار نیست آسیب‌شناسی انجام شود که ما کجا اشکال داشتیم و آن ایرادها رفع شود. یا اینکه در فرآیند برنامه‌نویسی اینکه تا چه حد ذی‌نفعان مداخله کنند و مداخله مراجعی که ذی‌صلاح نیستند چه اثری بر فرآیند برنامه‌ریزی دارد را باید در نظام برنامه‌ریزی دید. اینکه نگاه بودجه‌ای تا چه حد در برنامه وجود دارد یک ابهام است.
قاسمی می‌گوید: قبل از انقلاب برنامه و بودجه دو مقوله جدا از هم و مستقل بود و اهداف برنامه تعیین و بودجه مستقل به آن اختصاص داده می‌شد. اما آنچه در شرایط امروز در ذهن سیاست‌گذار کشور است هم بودجه و هم برنامه را از کار انداخته است.
او تصریح می‌کند: ما کشور متمرکزی هستیم و همین تمرکزگرایی از مرکز تا دهستان ادامه دارد و در برنامه مناطق و استان‌ها ماهیت خود را مشخص می‌کند.
رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق ایران به محتوی برنامه‌ها هم توجه دارد که این محتوی خود از آسیب‌های برنامه‌های توسعه در کشور است. نحوه ارتباط اسناد بالادستی با برنامه روشن نیست اینکه سیاست کلی چگونه نوشته می‌شود و اگر ماده‌ای به آن اضافه می‌شود چگونه و تحت چه شرایطی ممکن است؟ مرز بین برنامه‌ریزی سیاست‌گذاری و نوشتن احکام مشخص نیست. برای همین بیشتر برنامه‌های ما به «دولت موظف است» یا «دولت موکلف است» اختصاص دارد. همچنین الگوی روشن علی و معلولی وجود ندارد.
او معتقد است: در برنامه‌های توسعه سناریوهای احتمال وجود ندارد و به برنامه‌ای که تدوین می‌شود نه برنامه‌ریزی اعتقاد دارد و نهان کس که آن را تصویب می‌کند.
به گفته رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق ایران باید در حد ظرفیت حرف بزنیم ولی بیشتر رفتارها به آرمان‌گرایی شباهت دارد و چون مجریان و برنامه‌ریزی آن درک درستی از وضعیت ندارند و نتیجه این تلاش‌ها عدم‌رضایت است.
او می‌گوید که رویکرد پیشنهادی ما این است که اتاق ایران اشکالات را منعکس کند و درباره ساختار و نظام برنامه‌ریزی پیشنهادهایی توسط کمیسیون ارائه شود. این مسئله نتیجه گفت‌وگو خواهد بود.
به گفته قاسمی می‌توان در مورد چند موضوع مشخص مانند تشکیل زنجیره ارزش، توفیق بخش خصوصی یا محور قرار گرفت صادرات غیرنفتی از همه کمیسیون‌ها نظرسنجی و نظرخواهی کرد و مجموعه آن را در برنامه هفتم توسعه ارائه داد.
بعد از آن علی شمس اردکانی رئیس کمیسیون اقتصاد کلان اتاق ایران گفت که بروکراسی ضد توسعه است و باید قبل از هر کار در برنامه توسعه هفتم محورهای کار را مشخص کنیم، تا در کمیسیون‌های تخصصی با بررسی آن به‌عنوان پیشنهاد ابتکاری اتاق ایران ارائه شود.
در ادامه، بایزید مردوخی، اقتصاددان درباره توسعه و نظام تدبیر در ایران گفت. او در گفتن آسیب‌های برنامه‌ریزی در ایران به «قانون گرشام» اشاره کرد که یکی از امراض برنامه‌ریزی در کشور است.
به گفته او نظام حکمرانی در ایران از مرحله کارشناسی تا تهیه تدوین، تصویب و ابلاغ برنامه دچار مشکلات جدی است.
به گفته مردوخی در نظام برنامه‌ریزی در ایران مردم غایب بزرگ هستند. مردم در مرکز، استان‌ها و مناطق غایب است و برای همین اگر می‌خواهیم موفق باشیم باید کاری متفاوت انجام دهیم.
او به «مدیریت تغییر» اشاره می‌کند و می‌گوید نه‌جمله‌ای اضافه و نه جمله‌ای کم کنیم؛ باید به مدیریت تغییر کمک کنیم تا به اساس فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی و کشور کمک کند.
این اقتصاددان ادامه می‌دهد: بایستی با فراغ بال و اطلاعی جامع که از گرفتارهای و مشکلات وجود دارد اساس برنامه‌ریزی را بر مدیریت تغییر بگذاریم و در این قالب مشکلات بعدی حل می‌شود.
بعد از آن بهرام شکوری‌راد، رئیس کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران از مشکلات برنامه‌ریزی در ایران گفت. او هم به گفته قاسمی اشاره کرد و از آسیب‌شناسی برنامه توسعه تاکید کرد؛ باید برنامه و بودجه را دو مقوله جدا از هم بدانیم. این دو از هم متفاوت و کارکردهای متفاوتی دارند.
او تاکید کرد که طرح‌های توسعه‌ای نباید به استناد منابع مالی تهیه شود بلکه باید طرح را جدا از منابع ببینیم و بعداً در راه جذب سرمایه برایان طرح اقدام کنیم. قانون شیوه‌های متعدد سرمایه‌گذاری یا تأمین سرمایه را معرفی کرده است.
بعد از آن شمس اردکانی عنوان کرد که تغییر از تفکر آغاز می‌شود و باید همه ساختارها به تفکر کمک کنند.
توحید صدرنژاد از اهمیت برنامه‌ریزی در کشور گفت و بعد از آن محمد زائری به مجموعه نشست‌هایی که در مجمع تشخیص مصلحت نظام برگزار می‌شود اشاره کرد.
او گفت: باید در هر برنامه بعد ضمانت اجرایی و نظارت بر آن مورد توجه قرار گیرد.
بعد از آن فرشید شکرخدایی از سردرگمی در تبیین مفهوم توسعه گفت و اینکه از افکار عمومی تا سیاست‌گذار و نهادهای دینی و نهادهای دانشگاهی تعاریفی متعدد از توسعه ارائه می‌دهند.
او گفت که در مدیریتی چرخه تغییر، عدم رضایت گام اول است ولی به نظر می‌رسد خیلی‌ها از وضعیت برنامه‌ریزی دارند باید مفهوم توسعه را بشناسیم و تعریفی دقیق ارائه دهیم و بعد از آن می‌توانیم گام‌های بعدی را برداریم.
درنهایت قاسمی عنوان کرد: آسیب‌شناسی برنامه توسعه، شناخت توسعه و رفع اشکالات نظام برنامه‌ریزی از محورهای اصلی این نشست خواهد بود. اتاق ایران پیشنهاد خود را برای اصلاح نظام برنامه‌ریزی ارائه می‌دهد.
