از بیماری هلندی تا نفرین منابع

محمد علی موحد در کتاب «خواب آشفته نفت» نوشته‌است که در گذشته اگر کسی خواب نفت می‌دید، تعبیر بدی داشت؛ تعبیر آن آشفتگی بود. حق با گذشتگان بوده‌است؛ نفت می‌تواند دولت‌ها و ملت‌ها را به جای خوشبختی به بدبختی بکشاند. پیش از آنکه شوک نفتی اول و دوم در دهه 70میلادی رخ بدهد، هیچ‌کس هنوز درک درستی از افزایش ناگهانی نفت خام نداشت. اما به محض اینکه این مسئله نمودار شد، بیماری‌های اقتصادی نیز در کشورهایی که وابستگی کامل به منابع نفتی داشتند رفته‌رفته نمودار شد. البته بررسی‌های پایگاه خبری اتاق ایران نشان می‌دهد تنها کشورهای وابسته به نفت نبودند که دچار بیماری‌های اقتصادی شدند؛ هر کشوری که تنها به منابع طبیعی خود تکیه داشته، دچار بیماری شده‌است. بیماری هلندی در کشورهایی رخ می‌دهد که تمام تکیه خود را بر صادرات منابع طبیعی خود می‌گذارند. به این ترتیب کشورهایی که تنها به درآمدهای حاصل از فروش و صادرات نفت وابسته هستند به طور جدی در معرض این بیماری قرار دارند. اما این مسئله تا جایی پیش رفت که اصطلاح جدیدتری را در عالم اقتصاد ایجاد کرد: «نفرین منابع».

وقتی منابع طبیعی به نفرین تبدیل می‌شوند

اصطلاح «نفرین منابع» نخستین بار در سال 1993 از سوی ریچارد آتی اقتصاددان بریتانیایی به کار رفت. او فهرستی دراز از مشکلات کشورهایی فراهم کرد که برای چرخش اقتصاد خود تنها به نفت خام وابسته هستند. مسئله اساسی این است که افزایش قیمت نفت اوضاع را پیچیده‌تر کرده و اقتصادهای وابسته به این کالا را در معرض خطرات جدی‌تری قرار داده‌است.

نگاهی به موارد موجود در فهرست این اقتصاددان بریتانیایی نشان می‌دهد ایران نیز در کانون این آسیب قرار دارد. نخستین مورد تکیه به درآمدهای نفتی و عدم ثبات اقتصادی است. نفت خامی که ایران به بازارهای جهانی صادر می‌کند تابع قیمت‌های بازار جهانی است. ماهیت طلای نیز به گونه‌ای است که قیمت آن از فاکتورهای مختلفی تابعیت می‌کند و کسی نمی‌تواند به راحتی کنترل آن را در دست بگیرد. بررسی تاریخ نفت نشان می‌دهد قیمت این کالا همیشه با نوسانات بسیاری همراه بوده‌است. البته همه کشورها سعی می‌کنند تسلط خود را بر بازار نفت حفظ کنند اما واقعیت این است که این بازار در اختیار هیچ کشوری نیست. به این ترتیب کشورهایی مانند ایران که بر درآمدهای نفتی تکیه می‌کنند با وزش یک نسیم نیز دچار مشکل می‌شوند. اقتصاد آن‌ها مانند نوسانات قیمت نفت، اغلب از عدم ثبات رنج می‌برد. اقتصادها هر چقدر توسعه‌یافته‌تر باشند بهتر می‌توانند این مسائل را مدیریت کنند. اما اگر تمامی تکیه خود را بر منابع نفتی قرار داده باشند حتماً با مشکلاتی روبه‌رو می‌شوند.

بیماری هلندی و عدم توسعه صنعت در ایران

ایران همیشه فضای ویژه‌ای به لحاظ برخورداری از منابع نفتی داشته‌است. بررسی‌های پایگاه خبری اتاق ایران از کتاب «بیماری هلندی و اقتصاد ایران» نشان می‌دهد ایران به لحاظ برخورداری از منابع طبیعی باید بیستمین اقتصاد بزرگ جهان باشد. این کشور نه تنها از منابع نفتی بلکه از ثروت‌های طبیعی دیگری نیز برخوردار است. اما هر چه این کشور تکیه خود را بر منابع طبیعی به ویژه منابع نفتی بیشتر می‌کند، به لحاظ صنعتی عقب‌افتاده‌تر می‌شود و از این ناحیه دچار آسیب‌ها و عقب‌ماندگی‌های جدی می‌شود. واقعیت این است که هر چه منابع طبیعی در کشورها بیشتر باشد، صنعت در آن‌ها رشد و توسعه کمتری خواهد داشت.

خواب آشفته نفت

محمدعلی موحد در کتاب «خواب آشفته نفت» نیز به این مسئله اشاره کرده‌است که نفت بیشتر از اینکه راهی برای توسعه کشورها باز کند، به خوابی آشفته برای کشورهای خاورمیانه از جمله ایران تبدیل شده‌است. البته نفت در ابتدای زمانی‌که کشف شده بود، به کالایی برای ثروتمند شدن کشورهای تبدیل شده بود اما رفته‌رفته روی خوش آن از میان رفت و وجوه بیمارگونه آن آشکار شد. بسیاری از اندیشمندان وضعیت «نفت و توسعه» را یک وضعیت پارادوکسی دانسته‌اند. از نظر آن‌ها نفت همانطور که می‌تواند نقطه‌ای برای پیشرفت باشد، می‌تواند به عنوان مانعی بزرگ برای توسعه نیز عمل کند.

طبق گفته کارشناسان، کلیدی‌ترین کاری که کشورهای صاحب نفت باید انجام بدهند این است که درآمدهای نفتی خود را مدیریت کنند. در حقیقت آن‌ها به جای این سرخوش و مست از پول‌های به دست آمده از فروش نفت بشوند باید تلاش کنند نحوه خرج کردن آن را مدیریت کنند. اما اکثر کشورهای دارنده نفت قادر به مدیریت درآمدهای نفتی خود نیستند به همین خاطر به آن وابسته و حتی معتاد می‌شوند. آن‌ها دست از توسعه صنایع خود برمی‌دارند و تنها به منابع و درآمدهای نفتی‌شان تکیه می‌کنند به همین خاطر دچار بیماری‌های اقتصادی می‌َشوند. به این ترتیب نفت هم می‌تواند مردم کشورها را خوشحال و خوشبخت کند و هم می‌تواند مایه بدبختی آن ها بشود. اغلب روشنفکران اقتصادی به توسعه اقتصاد غیرنفتی باور دارند و اقتصاد متکی به نفت را یک اقتصاد بیمار می‌دانند. در این بین اگر کشورهایی مانند ایران استراتژی خود را تغییر بدهند و درآمدهای نفتی‌شان را مدیریت کنند می‌توانند به آینده اقتصاد خود و نجات آن از بیماری هلندی امیدوار باشند.