نخستین «گزارش ملی توسعه» با عنوان «کتاب توسعه» رونمایی شد؛ این کتاب حاصل دو سال کار پژوهشی رصدخانه توسعه در پویش فکری توسعه است و با حمایت «اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران» و با مجوز وزارت ارشاد به‌صورت چاپی منتشرشده است. در این مراسم محسن رنانی، محمد فاضلی، مجتبی لشکربلوکی و محمد قاسمی سخنرانی کردند.
«کتاب توسعه» به‌مثابه یک گزارش ملی توسعه، قرار است هرساله از سوی «پویش فکری توسعه» منتشر شود و تحولات همه ابعاد توسعه ملی ایران را در خود به نمایش بگذارد. در کتابی که امسال منتشر می‌شود بیش از ۷۰۰ نماگر توسعه برای نشان دادن ابعاد مختلف توسعه ایران مورداستفاده قرار گرفته است.
روز گذشته در مراسم رونمایی از کتاب توسعه ابتدا الهه شعبانی و مرتضی درخشانی گزارشی از شاخص‌های جهانی توسعه ارائه دادند و اینکه چگونه می‌توان از این شاخص‌ها استفاده کرد.
اهمیت اول این شاخص‌ها امکان مقایسه کشورها با یکدیگر است تا ببینند چه عملکردی داشتند؛ این امکان ایجاد می‌شود داخل کشوری، دولت‌ها عملکرد خود را با دولت قبل از خود مقایسه کنند. شاخص‌های توسعه وجهه ملی کشورها را نشان می‌دهد. این شاخص‌ها به‌صورت متناوب منتشر می‌شود؛ این شاخص‌ها رقابتی بین کشورها ایجاد می‌کند؛ بخصوص کشورهایی که در یک منطقه و مشخصه‌های مشابهی دارند.
این شاخص‌ها چون جهانی هستند روش مشترک و مشخصی برای سنجش وضعیت توسعه در همه کشورها دارند ولی کشورها به لحاظ تاریخی، فرهنگی، نهادهای موجود، ویژگی‌های جمعیتی متفاوت هستند و خیلی از شاخص‌ها مفاهیم ذهنی را می‌سنجند. مفاهیمی مثل خوشبختی با فرهنگ و تعارف آن ارتباط دارد. از طرفی وضعیت هر شاخص در شاخص بعدی اثرگذار است. باید در تفسیر شاخص‌ها واقعیات هر کشور و شرایط فرهنگی و اجتماعی را در نظر گرفت.
در ادامه این نشست گفته شد که باید مشخص شود وضعیت توسعه در ایران در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رو به رشد است یا رو به افول است؛ البته در این کتاب همه ابعاد با شاخص‌های مختلف سنجیده و بررسی‌شده است.
گفت‌وگو درباره توسعه سیاه‌نمایی نیست
محمد قاسمی، رئیس مرکز پژوهش‌های اتاق ایران به‌عنوان اولین سخنران گفت: ورود به قرن جدید شمسی فرصتی است برای طرح این پرسش مهم که هم‌اینک به لحاظ توسعه‌یافتگی کشور عزیزمان در کجای جهان ایستاده است؟ شروع هر دوره تازه با بیم‌ها و امیدهای زیادی همراه است. اولین گام برای یک شروع تازه، نگاه به گذشته و کسب تجربه از آن است. رئیس محترم اتاق ایران در آخرین جلسه هیات نمایندگان اتاق ایران عنوان کردند که اتاق ایران برنامه پژوهشی جامعی درباره آنچه در قرن جاری بر ایران عزیز ما گذشت به‌ویژه در حوزه توسعه اقتصادی و عملکرد اتاق بازرگانی، در سال 1400 انجام خواهد داد، با این امید که درس‌های آن، چراغ راهی برای آینده باشد. حمایت اتاق ایران از تهیه "کتاب شاخص توسعه ایران"، اولین گام در این برنامه پژوهشی است.
قاسمی ادامه داد: از دیدگاه بسیاری از متخصصان، توسعه تحول کمی و کیفی تدریجی و مداوم و همزمان در سه حوزه مهم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. لذا توجه صرف به یک شاخص مانند درآمد سرانه یا حتی شاخص توسعه انسان (HDI) نمی‌تواند پیچیدگی امر توسعه و ابعاد گوناگون آن را نشان دهد. از این حیث پروژه جمع‌آوری، نظم بخشیدن و درنهایت رویکرد ترکیبی برای ساختن شاخص‌های مختلف که در قالب تهیه «کتاب توسعه ایران» تبلوریافته است را باید به فال نیک گرفت و جا دارد به‌نوبه خود از همه دست‌اندرکاران آن به‌ویژه پویش فکری توسعه تشکر و قدردانی کنم.
قاسمی ادامه داد: همان‌گونه که در این کتاب ذکر شده است، این کار سه هدف مهم دارد: آگاهی‌بخشی درباره ابعاد متنوع توسعه و وضعیت ایران در همه ابعاد؛ ایجاد مطالبه عمومی برای همه ابعاد توسعه و ایجاد توجه متناسب به همه ابعاد توسعه و تولید راهکار عملیاتی برای سیاست‌گذاران.
قاسمی ادامه داد: نکته مهم این است معمولاً در کشور هرگاه این شاخص‌های بین‌المللی اعلام می‌شود، گفت‌وگوهایی شکل می‌دهد که اغلب سازنده نیست و ممکن است موجب انتشار حس حقارت شود. از این حیث که برای نسل جوان و مردم عادی نقدی مطرح می‌شود که چرا چنین است. واقعیت این است هدف این کار سیاه نمایی نیست، مهمترین هدف پرسشگری است و هر کس از خود سؤال کند که برای بهبود وضعیت توسعه در ایران اولاً خود باید چه کند و ثانیاً از دیگران چه توقعی داشته باشد.
او ادامه داد: بخش خصوصی همانند همه مردم هم در دستیابی به توسعه نقش دارد و هم از مواهب آن ازجمله محیط کسب‌وکار مناسب که در آن زمینه برای نوآوری و خلاقیت فراهم است، استفاده می‌کند. نقش بخش خصوصی در توسعه، ایجاد و انتخاب کاراترین روش‌های تولید و فعلیت بخشیدن به ظرفیت‌های بالقوه کشور در حوزه اقتصادی، توجه به مسئولیت‌های اجتماعی و پرداخت مالیات عادلانه به امید استفاده بهینه از آن توسط دولت برای ارائه کالاها و خدمات عمومی از قبیل امنیت و آموزش و سلامت با کیفیت مناسب به مردم است. نامناسب بودن دائمی محیط کسب‌وکار، فقدان راهبردهای بلندمدت برای اداره اقتصاد و اجتماع و عدم شناخت کافی از تحولات بین‌المللی در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی، بخش خصوصی را هم همانند دولت درگیر روزمرگی کرده است. به اتکای سابقه طولانی نهاد اتاق بازرگانی، صنایع و معادن و کشاورزی ایران عرض می‌کنم که هم نسل قدیمی‌تر فعالان اقتصادی و هم نسل جدید فعالان اقتصادی دارای ظرفیت‌های بسیار زیادی برای توسعه کشور حداقل در بعد اقتصادی هستند که تاکنون از آن استفاده چندانی نشده است. امید است که سیاست‌گذاران کشور با توجه به شاخص‌های مختلف بیان‌شده در این کتاب بتوانند درک بهتری از نقاط قوت و ضعف سیاست‌های خود پیدا کنند و ایران اسلامی به جایگاهی که شایسته آن در جهان است دست پیدا کند.
قاسمی تأکید کرد: اتاق بازرگانی، صنایع معادن و کشاورزی ایران با هدف تسریع در توسعه کشور بر روی شناخت دقیق سه تحول مهم در عرصه محیط ژئواکونومیک بین‌المللی در دو دهه اخیر تأکید دارد: اولین تحول بحث خدماتی شدن تجارت بین‌الملل در جهان و گسترش سهم خدمات در تجارت بین‌المللی است. دوم توجه به اهمیت به زنجیره ارزش و حضور در زنجیره ارزش بین‌المللی و سوم دیجیتالی شدن اقتصاد بین‌الملل. هدف اتاق ایران کمک به سیاست‌گذاران اقتصادی تا نقش ایران را در این تحولات ارتقا دهند تا عقب‌ماندگی دهه اخیر که دهه ازدست‌رفته اقتصاد ایران است، جبران شود.
شکنجه اعداد را متوقف کنید
بعد از آن محمد فاضلی، جامعه‌شناس درباره کتاب توسعه و جایگاه پژوهش‌های توسعه در ایران گفت: اتفاق مهمی در روند توسعه کشور افتاده و آن توجه به توسعه‌پژوهی است. توسعه در ایران شبیه فیل مولانا شده است؛ هر کسی آن بخشی که دوست دارد را نمایش می‌دهد. برخی آن را چون دم فیل، نرم و گاهی دیگری آن را چون پای فیل استوار می‌بیند. کتاب توسعه برای اولین بار این را نشان داده که شاخص‌های توسعه در ایران در ابعاد مختلف وضعیت متفاوتی دارد. این گامی به‌سوی زمینه‌دار شدن و سنجش‌پذیر شدن توسعه است. این کتاب در آستانه انتخابات 1400 منتشر می‌شود. اگر مطالبه‌گری شکل گیرد، حتماً این کتاب ابزاری برای مطالبه‌گری تبدیل می‌شود. حتی می‌شود در آستانه انتخابات از کاندیداها پرسید که با این شاخص‌ها چه خواهند کرد و چگونه می‌خواهند وعده‌های توهم‌آمیز خود را بر شاخص‌ها منطبق کنند؟
او ادامه داد: در این کتاب جداول، نظام روش‌شناسی و اعداد ارقام مشخص‌شده؛ این کتاب ابعاد چندگانه از توسعه ارائه داده است. در ایران سال‌ها گفته می‌شود مثلاً تعداد مقالات فلان عدد است و این به معنای توسعه‌یافتگی؛ ولی در همه سال‌ها که تعداد مقالات ما بالا بوده، رشد اقتصادی کشور متوسط صفر یا زیر صفر بوده است. دهه 90 را دهه ازدست‌رفته می‌خوانند. این کتاب راه را بر این راهزنی‌ها می‌بندد. یا تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان که بارها سیاست‌مداران با آن اعداد مانور می‌دهند اما واقعیت این است که در همه سال‌هایی که تعداد این شرکت‌ها، رشد داشته، سطح فساد گسترده‌تر شده و وضعیت محیط کسب‌وکار و رشد اقتصاد بدتر شده است. یکی از بدترین وضعیت شاخص وضعیت بهره‌وری انرژی در ایران است اما در همه این سال‌ها که وضعیت ما در متغیر محیط‌زیست بدتر شده، تعداد سازه‌های ما در تولید برق حرارتی و یا سدها و کارخانه‌ها بیشتر شده است
به گفته فاضلی مهمترین نقصان توسعه در ایران نبود الگوی گزارش‌دهی است؛ سال‌ها طول کشید مطالبه‌ای شکل گیرد تا سازمان برنامه و بودجه جدول‌ها را به‌صورت به اکسل منتشر کند نه به‌صورت pdf؛ سازمان‌های دولتی نهایت خود را سعی می‌کنند گزارش‌های آن‌ها مورد استفاده محققان نباشد. این کتاب با شفافیت الگویی طراحی کرده که می‌شود چنین گزارش داد و چنین کار کرد. حمایت اتاق بازرگانی، صنایع و معادن و کشاورزی ایران به‌عنوان یک‌نهاد مدنی از این کار هم شایسته تقدیر است.
فاضلی تصریح کرد: در ایران قابلیت گسترده‌ای داریم برای شکنجه کردن اعداد؛ اما درنهایت اعداد به بخش عمده واقعیت اعتراف خواهد کرد. این گزارش یک گام به‌سوی دولت مدرن شدن بوده است. دولت مدرن یعنی دولت سنجش و اعداد و بعد سنجش و محاسبه در دولت مدرن بسیار ارزشمند است.
او تأکید کرد: آورده اجتماعی بر این کتاب مترتب است؛ دو تیغه در ایران می‌خواهند این تمدن را آگاهانه یا ناآگاهانه قطعه‌قطعه کنند؛ یکی رادیکالیسم سیاه که می‌گوید «هیچ امیدی نیست و روبه زوال هستیم»؛ جداول این کتاب و شاخص‌ها نشان می‌دهد که ایران در برخی از شاخص‌ها دستاوردهای خوبی دارد و دیگری رادیکالیسم سفید که می‌گوید که «جهان توسعه را فتح می‌کنیم»؛ این هم نادرست است. اما در این کتاب با واقعیت‌ها سرکار داریم نه خیال و توهم و سیاه نمایی و سفیدنمایی و این کتاب گامی برای عقلانیت و حرکت عقلانی به سمت توسعه.
پول توسعه نمی‌آورد
بعد از آن مجتبی لشکربلوکی، از سه برداشت خود از کتاب توسعه گفت: اولین اینکه همه شاخص‌های توسعه مثل پیشرفت توسعه، توسعه انسانی، صلح، نوآوری، حقوق مالکیت، حکمرانی، سهولت کسب‌وکار، شادی، کامیابی، شدت انرژی، دولت شکننده، رقابت‌پذیری و محیط‌زیست روی طیف شاخص‌بندی کرده‌اند؛ و این کار خوبی است.
برداشت دوم اینکه پول به‌تنهایی توسعه نمی‌آورد، توسعه خریدنی نیست. رتبه ایران در میان 146 کشور از جهت توان تبدیل پول به توسعه 143 است.
او درباره برداشت سوم خود از کتاب گفت که وجه تراژیک توسعه ایران آن است که مسیر مستقیم اصلاح گلوگاه توسعه مسدود است.
لشکربلوکی درنهایت پیشنهاد کرد که در ادامه باید بتوان نهاد دیده‌بان توسعه ایران را تأسیس کرد تا پویش فکری توسعه به مرجع گفت‌وگو و پایش و مطالبه‌گری تبدیل شود. همچنین زیرشاخص‌ها و شاخص‌های ویژه ایران تعریف شود.
دهه‌ها ناظر و برنامه‌ریز توسعه یکی بود
در ادامه نشست محسن رنانی، اقتصاددان گفت: چرا کتاب توسعه مهم است؟ ما در ایران 70 سال برنامه‌ریزی توسعه داشتیم و بخشی اعظمی از منابع طبیعی خود را در این دوران برداشت کرده‌ایم ولی هنوز در ابتدای راهیم و این را آمار گواهی می‌دهد؛ هیچ دولتی در مورد برنامه‌های توسعه که در این دوره‌ها تدوین کرده به‌کلی اعلام شکست یا پس‌روی نکرده است و گزارش‌ها حاکی از دستاورد برنامه و دستیابی به بیشترین اهداف برنامه بوده است.
او درباره دلیل این مسئله می‌گوید: چون ناظر همان طراح و مجری برنامه بوده است. طراح برنامه دولت بود و خود گزارش می‌داد که چنین شده است. هیچ‌گاه نمی‌توانستیم رصد دقیقی از فرایند توسعه در ایران داشته باشیم و آن‌هم رصد همه‌جانبه از همه ابعاد توسعه؛ وقتی توسعه وارد فاز اصلی خود می‌شود که در تمام حوزه‌ها و ابعاد نهادهای متشکل مدنی شکل گیرد و نقش بازی کنند و نظارت کنند. در حوزه سیاست‌گذاری هم لازم است نهادهای مدنی وارد سیاست‌گذاری توسعه شوند و این حوزه از همه حوزه‌های دیگر مؤثرتر و تأثیرگذارتر است.
رنانی ادامه داد: انتشار این کتاب به امکان رصد همه‌جانبه ابعاد توسعه کمک می‌کند تا آگاهی عمومی درباره توسعه بالاتر رود تا مطالبه‌گری عمومی از سیاست و سیاست‌مداران و سیاست‌گذاران شکل گیرد. ما حتی برای تکامل نظریه‌پردازی در توسعه ملی چاره‌ای نداریم جز داشتن داده‌های شفاف. امیدواریم در فاز بعدی بتوانیم شاخص ویژه و بومی درباره توسعه ایران فراهم کنیم و تکامل دهیم. مثل شاخص «هم‌شنوی» که باید شاخصی داشته باشد که ببینیم در سال‌های مختلف وضعیت هم‌شنوی در جامعه ایران به چه سمتی حرکت کرده است. امیدواریم این گام‌ها تأثیرگذار باشد. متأسفانه توسعه در ایران بلندگو ندارد و امیدواریم کتاب توسعه گامی باشد در راستای داشتن این بلندگو برای این بخش.