دو سال از آخرین باری که نفت قیمت بالای 100دلار در ازای هر بشکه را تجربه کرد، می‌گذرد. از آن زمان تا کنون خاورمیانه با نوسانات قیمت نفت دست‌وپنجه نرم کرده و تلاش کرده این صنعت در حال ورشکستگی را نجات بدهد. رویکرد آن‌ها این بود که به قیمت‌ها اجازه سقوط بدهند تا بتوانند بتوانند سهم خود را در بازارهای جهانی حفظ کنند. به این ترتیب آن‌ها کمربندها را محکم بستند و خود را در سراشیبی قیمت نفت رها کردند. آن‌ها تلاش می‌کردند از این طریق ارزش ارز خود را در برابر دلار امریکا حفظ کنند. اما آنطور که بررسی‌های سی‌ان‌بی‌سی نشان می‌دهد خاورمیانه نمی‌تواند با ادامه وضع موجودِ بازار نفت و گاز، اقتصاد خود را حفظ کند. این منطقه باید هر چه سریع‌تر تنوع‌بخشی را در دستور کار خود قرار بدهد.
رفاه نفتی متزلزل است
واقعیت این است که رفاه به دست آمده از درآمدهای نفتی و گازی در این منطقه همیشه در حال لغزش بوده‌است. حتی با فرض اینکه قیمت نفت روی بشکه‌ای 45دلار باقی بماند باز هم حجم ذخایر اثبات‌شده نفت و گاز حدود 50تریلیون دلاراست که 25برابر تولید ناخالص داخلی این منطقه به شمار می‌آید. این منطقه در حال حاضر 800میلیارد دلار ارز خارجی را در خود جای داده‌است؛ این میزان به عبارتی 40درصد از تولید ناخالص داخلی را در بر می‌گیرد. آن‌ها سعی می‌کنند از طریق این پول‌ها نوعی آرامش و ثبات به بانک‌های مرکزی خود ببخشند. به جز ذخایری که در بانک‌ها وجود دارد، 2تریلیون و 900میلیارد دلار نیز در صندوق رفاه مشترک وجود دارد.
در حالی‌که کسری بودجه به دلیل کاهش قیمت نفت در سال جاری به متوسط 10درصد از تولید ناخالص داخلی خواهد رسید، نرخ بدهی‌ها با توجه به استانداردهای جهانی بسیار پایین است یا حتی کمتر از 25درصد است. این وضعیت به گونه‌ای است که وزرا در این منطقه می‌توانند سال‌ها ادامه بدهند بدون اینکه با مشکل جدی مواجه شوند.
28درصد از مردم خاورمیانه زیر 25سال دارند
اما به هر حال رفاه هیدروکربنی خاورمیانه پایان‌پذیر است و درآمد سالانه نیز از این طریق بسیار محدود است. این در حالی است که نیازهای اقتصادی این منطقه به طور مستمر در حال افزایش است. با توجه به اینکه 28درصد از 210میلیون نفری که در خاورمیانه زندگی می‌کنند زیر 25سال سن دارند، سیاستگذاران باید اولویت اصلی خود را روی ایجاد شغل برای این افراد بگذارند. نگرانی اول دولت‌ها باید جذب این نیروی جوان در بازار کار باشد.
60درصد از نیروی کار عربستان سعودی خارجی است؛ یعنی از هر 10نفری که در این کشور کار می‌کنند، 6نفر آن‌ها سعودی نیستند. به این ترتیب این کشور سعی دارد محدودیت‌هایی برای مهاجرت بگذارد. اما اگر این کشور بخواهد چنین جایگزینی را در دستور کار خودش قرار بدهد باید هزینه بسیاری صرف تحصیل نیروهای داخلی خود بکند. به علاوه دولت باید دستمزدها را نیز افزایش بدهد. این مسئله ممکن است تأثیری معکوس به دنبال داشته باشد.
تنوع‌بخشی نیاز مبرم خاورمیانه است
به این ترتیب آنچه خاورمیانه به شدت به آن نیاز دارد، تنوع‌بخشی به اقتصاد است. مقامات در این منطقه باید پیش از آنکه شرایط نفت و گاز کاملاً بحرانی شود از خواب بیدار شوند و فکری در این زمینه بکنند. یکی از بخش‌هایی که خاورمیانه می‌تواند روی آن سرمایه‌گذاری کند و از طریق آن درآمدزایی کند، انرژی‌های خورشیدی است. خاورمیانه 300روز آفتابی دارد. به این ترتیب خاورمیانه می‌تواند از انرژی خورشیدی نهایت استفاده را ببرد تا از این طریق شکاف درآمدهای نفتی را پر کند. موسسه انرژی خورشیدی خاورمیانه برآورد کرده‌است که نصب پنل‌ها در مقیاس‌های بزرگ رقابت‌پذیری را در این زمینه افزایش بدهد و حتی مشکل نفت 30دلاری را نیز برطرف کند.
دومین بخشی که خاورمیانه باید تمرکز خود را روی آن قرار بدهد توریسم و گردشگری است. دوبی در سال‌های اخیر در خط مقدم توریسم بوده‌است. دیگری کشورهای منطقه نیز باید همین روند را دنبال کنند. قطر قرار است در سال 2022 میزبان جام جهانی فیفا باشد. عربستان سعودی نیز برنامه‌هایی را برای بهبود وضعیت گردشگری خود در پیش گرفته‌است. اگر تهدیدات امنیتی برای توریست‌ها وجود نداشته باشد می‌توان به آینده این صنعت بسیار امیدوار بود.
روزهای روشن چگونه می‌رسند؟
کلید سوم فایننس است. وضعیت نفت و گاز به گونه‌ای بوده که خاورمیانه همواره نیازمند فایننس بوده‌است. خاورمیانه‌ای‌ها باید توجه بیشتری به منافع سرمایه‌گذاران خارجی داشته باشند. البته این منطقه در عین‌حال به خصوصی‌سازی نیز روی آورده‌است. خبر خوب این است که این منطقه مدتی است این روند را آغاز کرده‌است. امارات متحده عربی هاب توریسم و فایننس است؛ برخی از کشورها نیز تمرکز خود را روی خرده‌فروشی قرار داده‌اند. همه این موارد می‌تواند به توسعه و پیشرفت این منطقه کمک کند.
آمار بانک جهانی نشان می‌دهد که سطح سواد در این منطقه بالاتر از متوسط جهانی است. مردم تحصیل‌کرده رفته‌رفته به سوی اصلاح قدم برمی‌دارند. مسائل امنیتی همچنان به عنوان یکی از دغدغه‌های این منطقه مطرح است؛ اما روزهای روشنی می‌تواند در انتظار خاورمیانه باشد.