رویکرد دولت در ایجاد مناطق آزاد تجاری و مناطق ویژه اقتصادی چیست؟ آیا در عمل، استفاده از این تجارب بین‌المللی در مسیر اصولی قرار گرفته است؟ مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در شهرهای مرزی کشور ایجاد شده‌اند. با توجه به شاخص‌های مختلف اقتصادی استان‌های مرزی، وضعیت نامناسبی دارند و بسیاری از شهرهای مرزی در زمره مناطق محروم به‌حساب می‌آیند. عبدالحکیم ریگی میرجاوه، رئیس اتاق سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران از اهمیت مناطق آزاد و مناطق ویژه تجاری می‌گوید. ریگی‌میرجاوه از اهمیت این مناطق در صادرات و واردات می‌گوید: «مناطق آزاد و مناطق ویژه اقتصادی در خدمت واردات، صادرات و توسعه اقتصادی هستند و این فلسفه وجود این مناطق است.»
او به نقدی اشاره می‌کند که گفته می‌شود این مناطق به محملی برای واردات کالا تبدیل‌شده است: «واردات بخشی از ارکان تجارت خارجی است و برای توسعه اقتصادی لازم است. اما برای توسعه صادرات باید به زیرساخت‌ها توجه شود و این باید مورد توجه دمنتقدان باشد.»
مدیریت دولتی در مناطق آزاد اولین مشکل است
کدام تجربه موفق است؛ مناطق آزاد یا مناطق ویژه؟ عضو هیات نمایندگان اتاق ایران در پاسخ می‌گوید: «مناطق آزاد در ایران دولتی است و سازوکار اداره آن‌هم دولتی است ولی در مناطق ویژه، بخش خصوصی هم فعال هستند. برای همین عده‌ای معتقدند مناطق ویژه اقتصادی موفق‌تر از مناطق آزاد بوده است.»
رویکرد دولت در ایجاد مناطق آزاد و مناطق ویژه، گرته‌برداری از تجارب موفق بین‌المللی بود. ولی در عمل، بسیار متفاوت عمل کرد و در مسیر درست و اصولی قرار نگرفت. ریگی‌میرجاوه دلیل موفقیت مناطق ویژه را مدیریت بخش خصوصی در آنجا می‌داند و تأکید می‌کند: «دولت باید اختیارات بیشتری در مناطق آزاد به بخش خصوصی بدهند، اگر بخش خصوصی در این مناطق امکان سرمایه‌گذاری داشته باشند و در مدیریت آن حضور مستقیمی داشته باشند. از طرف دیگر باید به تجارب بین‌المللی هم توجه شود.»
مناطق آزاد تجاری و برون‌داد آن سرریزی در توسعه اقتصادی کشور نداشته است؛ اما برای بازخوانی این تجربه باید به تجارب منطقه‌ای توجه شود. ریگی میرجاوه به بندر چابهار به‌عنوان منطقه آزاد تجاری اشاره می‌کند: «اگر قبل از تأسیس منطقه آزاد به این منطقه سفر کرده باشید می‌دانید که چابهار عبارت بود از خیابانی خلوت و خالی با چند قایق و لنج قدیمی ولی الآن پیشرفت منطقه چشمگیر است. الان مردم در آنجا صاحب شغل و امکانات شده‌اند. این به یمن همین منطقه آزاد تجاری است که باعث رونق اقتصادی در منطقه شده است.»
بخش خصوصی در مناطق آزاد و مناطق ویژه
اما عده‌ای نظر متفاوت دارند؛ به دوگانه رفاه-محرومیت در مناطق آزاد و مناطق ویژه تجاری اشاره می‌کنند که این دوگانگی چهره منطقه را کریه نشان می‌دهد. او می‌گوید: «اگر دولت در این مناطق به دنبال رویکرد سرمایه‌گذاری سالم باشد و بخش خصوصی واقعی در این مناطق سرمایه‌گذاری کنند، آینده اقتصادی خوبی را می‌توان در این مناطق امید داشت.»
او از بخش خصوصی گله می‌کند: «بخش خصوصی در این مناطق تولید صادرات محور ندارد. اگر بخش خصوصی واقعی در این مناطق سرمایه‌گذاری کنند، می‌توانند از معافیت مالیاتی 20 ساله استفاده کنند. همه جای ایران که تهران و کرج نیست و باید به این مناطق هم توجه شود. به‌جای تمرکزگرایی به مناطق دیگر هم توجه شود.»
سیستان محلی برای بندر خشک
او به سیستان و بلوچستان اشاره می‌کند: «می‌توانیم سیستان را به‌عنوان بندر خشک آزاد اعلام کرد که عقبه بندر اقیانوسی چابهار را دارد. ما امروز به افغانستان حدود 2 میلیارد و 600 میلیون دلار صادرات داریم. آیا ما نمی‌توانیم در سیستان همین کارخانه‌ها را داشته باشیم؟ اگر بخش خصوصی وارد عمل نشود دولت کار را دست می‌گیرد و دولت وارد عمل می‌شود.»
به گفته ریگی‌میرجاوه، تفاوت مقررات در مناطق آزاد با مناطق دیگر، پتانسیل یا مشوقی هست که بخش خصوصی را به سرمایه‌گذاری در این مناطق بکشاند؛ ولی خود بخش خصوصی وارد عمل نمی‌شوند.
او درباره لایحه ایجاد مناطق آزاد و مناطق ویژه اقتصادی می‌گوید: «سیستان منطقه ویژه‌ای است که می‌تواند در تجارت بین افغانستان و پاکستان مفید باشد. در ارسال این لایحه از طرف دولت به مجلس شورای اسلامی هم باید به آمایش منطقه‌ای توجه شود؛ اگر هرکدام از این مناطق چنین توجیه اقتصادی داشته باشند حتماً در عمل به نتیجه خوبی خواهد رسید؛ به شرطی که به زیرساخت‌ها توجه شود.»
چه باید کرد؟
سؤالی کلیدی که پاسخی جامع نخواهد داشت. عضو هیات نمایندگان اتاق ایران می‌گوید: «برای اینکه طرح مناطق آزاد مناطق ویژه یا بندر خشک توجیه اقتصادی داشته باشد و به توسعه منطقه کمک کند باید به زیرساخت‌ها توجه شود. دولت باید به فکر سرمایه‌گذاری سالم و وضع مقررات جامع باشد. باید به پتانسیل‌های منطقه‌ای توجه شود و ما باید به تجارب بین‌المللی توجه کنیم و ببینیم که دنیا با مناطق آزاد و مناطق ویژه خود چه می‌کند؟ چگونه از این فرصت‌ها برای توسعه اقتصادی خود استفاده می‌کنند تا ما هم بتوانیم برنامه‌ریزی درست و دقیقی داشته باشیم. ولی ما فلسفه ایجاد آن را درست متوجه نشدیم.»
ریگی‌میرجاوه با انتقاد از رفتار دولت‌ها ادامه می‌دهد: «دولت هیچ مطالعه‌ای روی مناطق آزاد برای اصلاح روش نداشته است. برای همین ما نمی‌توانیم از مناطق آزاد و ویژه اقتصادیدرست استفاده کنیم و این شرایط در مناطق دیگر هم تکراری است.»
مناطق آزاد و ویژه اقتصادی مقدمه‌ای برای پیوستن به WTO
او نگاهی هم به سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد و مناطق ویژه اقتصادی دارد: «اگر قبل از امضای توافقنامه برجام و تحریم‌ها امکان سرمایه‌گذاری خارجی وجود نداشت بعد از این با تعامل بین‌المللی می‌توانیم سرمایه خارجی و سرمایه‌گذار خارجی را به این مناطق هم سوق بدهیم. باید واردات و صادرات ما توسعه محور باشد. به سیاست‌های کلان اقتصاد مقاومتی و اقتصاد تولید و صادرات محور در این مناطق هم توجه شود.»
او تأکید می‌کند: «باید از تکرار رفتارها و سیاست‌های غلط در این مناطق بپرهیزیم درعین‌حال، بخش خصوصی به این مناطق و سرمایه‌گذاری در آن اقبال نشان دهند تا باعث رونق تولید و توسعه صادرات شود.»
یکی از اهداف ایجاد مناطق آزاد، مقدمه‌ای برای پیوستن به WTO بوده است؛ چقدر با ایجاد و فعالیت این مناطق زمینه پیوستن به آن هموارشده است؟ او پاسخ می‌دهد: «اجرای این تصمیم به اراده ملی در سطح کلان کشور، نیاز دارد و هنوز در سطح کلان چنین تصمیمی گرفته نشده است.»