تخریب زمین و منابع آبی، نتیجه توسعه کشاورزی بدون بهره‌وری است

«بررسی چالش‌ها و عوامل مؤثر بر افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی» موضوع بیست‌ودومین نشست عصرانه بهره‌وری بود که مرکز ملی مطالعات آب و کشاورزی اتاق ایران با همکاری انجمن بهره‌وری ایران برگزار کرد. در این نشست محمدحسین شریعتمدار، تقی شامخی، عباس کشاورز، محمدحسین عمادی، فریبرز عباسی و سیدحمید کلانتری حضور داشتند.

در ابتدای این نشست سید حمید کلانتری، رئیس هیات‌مدیره انجمن بهره‌وری ایران از اهمیت بهره‌وری در بخش کشاورزی گفت و چند پرسش اساسی را مطرح کرد که قرار شد در این نشست به آن‌ها پاسخ داده شود؛ بهره‌وری که به امنیت غذایی جامعه می‌انجامد، به چه عواملی بستگی دارد؟ اگر به اجزای بخش کشاورزی نگاه کنیم در کجاها با عنوان «نابهره‌وری» و «بهره‌وری پایین» روبه‌رو هستیم؟ در قانون بهره‌وری مصوب سال 1389 مجلس شورای اسلامی تمهیدات زیادی برای بهبود بهره‌وری آب و کشاورزی دیده شده؛ چقدر از این قانون اجرایی شده و چرا بخش زیادی از این قانون اجرا نشده است؟

او گفت: مقایسه آمار تولیدات کشاورزی نشان می‌دهد که در ابتدای انقلاب تولید تاکنون محصولات کشاورزی از 27 میلیون تن به 130 میلیون تن رسیده است؛ یعنی 5 برابر افزایش تولید داریم؛ اما سؤال این است که آیا افزایش همراه با بهره‌وری بوده یا اینکه با تخریب ثروت‌های اساسی مثل سفره‌های زیرزمینی آب به این حجم از افزایش رسیده‌ایم؟

رئیس هیات‌مدیره انجمن بهره‌وری ایران ادامه داد: در حال حاضر 400 هزار چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد. مسائلی مانند آموزش، مکانیزاسیون و کشاورزی هوشمند، توسعه آبیاری مدرن، کشت گلخانه‌ای و ترویج چه نقش و سهمی در بهره‌وری کشاورزی دارد؟ در نظام توزیع نهاده‌ها، تولید محصول و ضایعات و بهره‌وری چه چالش‌هایی داریم؟ در بحث یکپارچه‌سازی اراضی چقدر کشاورزی خرد را با مدیریت جامع توانسته‌ایم اصلاح کنیم؟ سیاست کشت که از وعده‌های وزاری کشاورزی بوده، چه نقشی در بهره‌وری دارد؟ شبکه‌های زیر سدها چه کمکی در بهره‌وری آب دارد؟

او با اشاره به سطح زیر کشت که حدود 12 هزار هکتار است و 60 میلیون تن محصول زراعی تولید می‌شود، گفت: 80 درصد تولید بخش زراعی گندم، جو، برنج، و انواع حبوبات است و 2.5 میلیون هکتار محصولات باغی داریم که میانگین سرانه تولید باغی در دنیا حدود 80 کیلوگرم و در ایران حدود 200 کیلوگرم است. یکی از شاخص‌ها تولید محصول خشک است که از یک مترمکعب آب 1.5 کیلو است یا افزایش سهم ارزش‌افزوده محصول کشاورزی در GDP هم 7 تا 9 درصد است.

توجه به بهره‌وری در همه ابعاد اقتصاد لازم است

بعد از آن محمدحسین شریعتمدار، رئیس مرکز ملی مطالعات آب و کشاورزی اتاق ایران گفت: باید به بهره‌وری در همه ابعاد مسائل اجتماعی و اقتصادی توجه شود؛ توجه به بهره‌وری در همه حوزه اقتصادی لازم است؛ اسراف غیرضرور را می‌توان با دیدگاه بهره‌وری اصلاح کرد.

شریعتمدار گفت: در بخش ضایعات 30 درصد محصولات کشاورزی، اگر معادل آبی آن را محاسبه کنیم، حدود 13 درصد آبی مصرفی خواهد بود. باید بهره‌وری در اولویت کارهای اقتصادی و اجتماعی کشور قرار گیرد، باید ذی‌مدخلان، سیاست‌گذاران و مصرف‌کننده‌ها همه به این حوزه توجه کنند تا با جلوگیری از ضایعات عوامل تولید، ظرفیت‌ها برای پیشرفت کشور آزاد شود. از سال 1395 در کنفرانس اقتصاد آب که در زمان مهندس چیت‌چیان برگزار شد، به پیشنهاد ما کنفرانس آب دوسالانه شود و قرار شد در اتاق ایران برگزار شود.

حقابه محیط زیست پرداخت شود

بعد از آن تقی شامخی، استاد بازنشسته دانشگاه تهران گفت: بهره‌وری در کشاورزی امری است که از دهه 40 مطرح بوده است و ترویج هم با بالا بردن بهره‌وری مطرح بود. آموزش، تکنولوژی و سامان‌دهی جز مباحثی است که در این حوزه مهم است. ولی با توجه به تجربه سال‌های قبل، آموزش متناسب با دانش کشاورزان کار راحتی نیست. آموزش مؤثر برای کشاورز، جزئیات زیایی دارد. برای همین آموزش باید جمعی باشد، کشاورز و طیفی که با زمین مرتبط هستند در آن دخیل باشند و ما باید انتظار داشته باشیم برای ما تحول به وجود آورد. در این آموزش انتقال تکنولوژی جدید مهم است اما چه تکنولوژی با شرایط تولید و اقتصادی و درک مخاطب ما مرتبط است اهمیت دارد. این تکنولوژی باید با شرایط تاریخچه تولید، زمین و مصرف‌کننده مرتبط باشد و البته سازمان‌دهی هم مهم است. سازمان‌دهی بوروکراتیک بخش کشاورزی ما را در اختیار دارد و خود بروکراسی ضد بهره‌وری است.

او ادامه داد: مثلاً به وضعیت دریاچه ارومیه نگاه کنید؛ چه تخریب سنگینی به این حوزه تحمیل‌شده است. برای دیدن بهره‌وری در سطح ملی، می‌بینید چه خسارت سنگینی به محیط‌زیست تحمیل‌شده است. از نپرداختن حقابه محیط‌زیست کلی بهره‌وری ملی را دچار ضربه سنگین می‌کنیم.

شامخی به مسئله جنگل‌ها هم اشاره کرد: درباره مسئله جنگل در دنیا جایگزینی کربن مطرح است که با بهره‌وری گره‌خورده است که اگر به این حوزه توجه نشود، خسارت سنگینی خواهیم دید. در دو سه دهه اخیر با کنفرانس پاریس در 2015 جایگاه خوبی پیدا کرده است، امروز ارائه راه‌حل برای محیط‌زیست که منافع را برای طبیعت و بشر فراهم کند به‌عنوان راه‌حل مبتنی بر طبیعت مطرح است تا مردم راه‌حل‌های تاب آور را برای رهایی جنگل‌ها از تخریب پیدا کنند.

 باید الگوی کشت تغییر کند

بعد از آن عباس کشاورز، معاون مرکز ملی مطالعات آب و کشاورزی اتاق ایران گفت: کشاورزی در ایران با چالش‌های متعددی روبه‌روست؛ علی‌رغم برنامه‌های پنج‌ساله توسعه هنوز چالش‌های حوزه کشاورزی به قوت خود باقی است و تشدید هم شده، این باعث شده که بهره‌وری در کشاورزی بالا نباشد و افزایش تولید کشاورزی از طریق فشار بر منابع و تخریب منابع همراه باشد. طوری که کار به‌جایی رسیده که تغییر جدی‌ای در پایداری زمین‌ها داریم. ما در سرزمین خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کنیم ولی انتظارات ما کشاورزی شبیه مناطق پرباران است. از دهه 30 مدل همین بوده و محصولات و فرمول غذایی هم در همین ترکیب است. این الگو برای کشور ما پیامدهایی دارد. بهره‌وری رشد نکرده و قدرت رقابت را ازدست‌داده‌ایم و زمین‌ها فرسایش شدیدی دیده و درآمد کشاورزان کاهشی است و بدون افزایش درآمد، سرمایه‌گذاری برای توسعه ممکن نیست و دولت هم نمی‌تواند چنین هزینه‌هایی را تأمین کند. مصرف آب بر کشاورزی تحمیل‌شده است.

کشاورز گفت: سهم آب مصرفی کشاورزی ۶۰ میلیارد مترمکعب است، اما سطح زیر کشت محصولات دائم ما یعنی باغبانی و جنگل و از این قبیل از  ۱.۹ میلیون هکتار به ۲.۵ میلیون هکتار رسیده است و چیزی معادل ۶۰۰ هزار هکتار افزایش داشته است. از طرفی بخش زراعت کشور که معمولاً هم به کم‌آبی مقاوم‌تر است ۱۰۰ هزار هکتار افزایش داشته است، درواقع یکی از دلایل کسری منابع آبی کشور همین توسعه‌های بخش کشاورزی است.

به‌گفته کشاورز، عملکرد محصولات دائمی ما در سال‌های ۷۹ تا ۸۲  رقمی معادل ۷.۵ میلیون تن بوده اما در سال‌های اخیر به ۸.۵ میلیون تن رسیده است، در همین حال تولید محصولات زراعی را از هشت میلیون تن به ۱۲ میلیون تن رسانده‌ایم. نمی‌گویم این رقم خوب است، اما در کشورهای پیشرفته توانسته‌اند عملکردشان را ۳.۵ تا ۴ درصد افزایش دهند.

او ادامه داد: ما چقدر از آب پول درمی‌آوریم و این عدد در دنیا چقدر است؟ سطح کشت و برداشت ما در مقایسه با دیگر کشورها چه وضعیتی دارد و این در 24 سال چقدر بوده است؟ سطح دیمی و آبی چه تغییری کرده است؟ گروه زمین‌های آبی رشد بالایی داشته و فشار زیادی به منابع آبی آورده است و حدود 700 هزار هکتار به اراضی آبی اضافه‌شده است. الگوی کشت ما چگونه است و چقدر در مسیر بهره‌وری بوده است.

کشاورز تصریح کرد: دنیا آب را یک عنصر اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و سیاسی تعریف می‌کند، یک مصداق سیاسی، آب مجازی است که دنیا بر سر آن توافق نکرده است، در بحث اقتصادی ما از ظرفیت‌های مصرفمان عبور کرده‌ایم و در ابعاد زیست‌محیطی و اجتماعی دو خلأ بزرگ، نگرش آبی ما است. کشاورزان با ابعاد مسئله آب و مدیریت آب آشنا نیستند. اگر بتوانیم جامعه را در موضوع آب با خود همراه کنیم، بسیاری از مسائل حل می‌شود. چنانکه شاهدیم در سایر نقاط دنیا ذی‌نفعان در مدیریت آب نقش مستقیم دارند، مثلاً در استرالیا مسئله آب کاملاً خصوصی است، زمانی یک دریاچه در استرالیا خشک شد و دولت ناگزیر شد برای محیط‌زیست از حقابه داران آب بخرد.

کشاورز تأکید کرد: باید مصرف آب کشاورزی ظرف مدت ۱۰ سال باید از ۷۱ میلیارد مترمکعب کنونی به زیر ۵۰ میلیارد مترمکعب برسد، اگر این امر محقق شود ما بر چالش آب فائق آمده‌ایم و به پایداری منابع آبی می‌رسیم، یعنی دوباره تالاب‌های کشور حقابه‌شان را دریافت می‌کنند، صنعت رونق می‌گیرد و مشکل آب شرب حل می‌شود  برداشت‌های بی‌حساب‌وکتاب منابع آب، باید با تدبیر مدیریت شود. اگر چشممان را بر روی این مسئله حساس ببندیم، شرایطی به وجود خواهد آمد که ما را له خواهد کرد. . باید بهره‌برداران را نسبت به عواقب کارشان آگاه کنیم، چرا باید در جایی که آب نداریم، سیب‌زمینی بکاریم؟ نیروگاه حرارتی احداث می‌کنیم؟ و...

کشاورز افزود: در شرایطی که تولید یک کیلوگرم گوشت قرمز نیازمند مصرف یک تانکر ۱۲ تنی آب و یک کیلوگرم مرغ ۴ تن آب است، یقیناً به‌عنوان شهروندی که از وضعیت کمبود آب در کشور مطلع است، باید به سمت اصلاح الگوی مصرف آب حرکت کنیم.

اقتدار غذایی در اولویت باشد نه خودکفایی

در ادامه محمدحسین عمادی، نماینده دائم و سفیر سابق ایران در سازمان فائو با این پرسش که در مقایسه وضعیت موجود با وضعیت ایده‌آل، با توجه به واقعیت‌های شرایط حاضر و محدودیت‌ها چه باید بکنیم؟ ما کجا هستیم و چه محدودیت‌هایی داریم؟ در کشور بین بخش سنتی و صنعتی کشاورزی تفکیکی قائل هستیم یا خیر؟. چگونه باید بهره‌وری را از دنیای صنعت به کشاورزی بیاوریم و الگوی صنعتی در کشاورزی ایران چه جایگاهی دارد؟

عمادی در ادامه از «اقتدار غذایی» به‌جای «خودکفایی» گفت: باید به اقتدار غذایی توجه کنیم تا در زمان خطر، به خاطر غذا امتیاز خاصی به دشمن ندهیم. مثلاً باید به این مسئله توجه شود که کدام محصول در منطقه ما می‌تواند با توجه به آب‌وخاک و تنوع زیستی به اقتدار غذایی بینجامد؟ کدام بخش از کشاورزی سنتی، صنعتی و مدرن می‌تواند مورد توجه باشد؟

عمادی تأکید کرد: ما نباید حوزه کشاورزی را از غذا جدا بگیریم. باید کشاورزی از زمین تا سفره مردم را مورد توجه قرار دهد وگرنه شناخت ما ساده و عوامانه خواهد بود. باید مبدأ و مقصد را با هم در نظر بگیریم. الگوی مصرف نکات پیچیده‌ای دارد و روند آن در کشور ما مطلوب نیست و به صحت و سلامت جامعه ضرر می‌زند.

به گفته عمادی باید در تحلیل‌ها و برنامه‌های خود محدودیت منابع پایه منابع آب، خاک، فرسایش منابع و تشنج زمین را در نظر بگیریم. باید مسائل کشاورزی ایرانی را درک کنیم و برای داشتن کشاورزی هوشمند باید شرایط و واقعیت جامعه ایران را در نظر بگیریم. باید موقعیت خود را درک کنیم و از دانش جهانی استفاده کنیم.