یکی از مهم‌ترین مسیرها برای رشد صادرات غیرنفتی و توسعه روابط تجاری با کشورهای دیگر، داشتن یک نقشه راه و بازارسازی در کشورهای هدف است. متأسفانه با توجه به اینکه اقتصاد ایران هیچ گاه یک اقتصاد صادرات محور نبوده و صادرات در اولویت‌های دسته چندم، رده بندی شده است، برای ترسیم نقشه راه و پایدار کردن روابط و پیوندهای تجاری با کشورهای دیگر حتی کشورهای همسایه اقدام علمی خاصی از سوی دولت‌های مختلف انجام نشده است.
در این بین یکی از اهرم‌هایی که می‌تواند از طریق بازاریابی و بازارسازی، پیوندهای تجاری را پایدار کرده و به جذب سرمایه و رفت و آمد هیأت‌های تجاری کمک کند، رایزنان بازرگانی هستند. رایزن بازرگانی به فردی گفته می‌شود که به عنوان وابسته تجاری در کشور هدف شناخته می‌شود و به شناسایی اطلاعات بازارها و چگونگی ورود به آنها می‌پردازد. در واقع رایزن بازرگانی به‌عنوان نماینده دولت و دیده بان تجاری کشور در بازار محل مأموریت، به‌منظور معرفی شفاف و عادلانه فرصت‌ها و اطلاع‌رسانی و ظرفیت‌های تجاری، فراهم کردن بستر صادرات محصولات ایرانی، تسهیل جذب سرمایه‌گذاری، کمک به برگزاری اجلاس‌های مشترک و همکاری در انعقاد قراردادهای تجاری و تفاهم‌نامه‌های مشترک و اقداماتی از این دست فعالیت می‌کند.
اگرچه ایران طی سال‌های گذشته تا به امروز مجموعاً ۷۵ رایزن بازرگانی در کشورهای مختلف داشته است اما با توجه به بروز رخدادهای مختلف همچون تشدید تحریم‌ها، شیوع کرونا و البته عدم توجه کافی به اهمیت نقش رایزنان بازرگانی در توسعه روابط تجاری و عدم اختصاص بودجه کافی، تعداد رایزنان به پایین‌ترین حد خود رسید، به گونه‌ای که در پایان دولت دوازدهمم تنها ۲ رایزن بازرگانی داشتیم. این در حالیست که کشورهای فعال در زمینه دیپلماسی اقتصادی مانند چین و آلمان به ترتیب ۲۲۱ و ۲۱۳ رایزن بازرگانی دارند.
وضعیت رایزنان بازرگانی
با توجه به هدف گذاری‌های دولت برای توسعه بازارهای صادراتی و تجاری، تعداد رایزنان که در پایان کار دولت قبل به دو رایزن در کشورهای عراق و افغانستان کاهش یافته بود، پس از شروع به کار دولت سیزدهم تعداد رایزنان در پایان سال ۱۴۰۰ به ۷ نفر رسید.
بر همین اساس نیز مقرر شد تعداد رایزنان بازرگانی تا پایان سال ۱۴۰۱ به ۲۵ نفر افزایش یابد که در همین راستا نیز با تسهیل برخی از ضوابط، پروسه انتخاب و اعزام رایزنان از ۶ ماه به حدود ۳ تا ۴ ماه کاهش یافت و همچنین مقرر شد که به جز وزارت صمت از سایر وزارتخانه‌ها (جهاد کشاورزی، نفت و امور اقتصادی و دارایی) نیز رایزن انتخاب شود. با این حال طبق آخرین گزارش‌ها در حال تعداد رایزنان بازرگانی کشور به ۱۷ نفر رسیده است.
در این ارتباط محمد رجب‌نژاد، رئیس اداره رایزنان بازرگانی و مراکز تجارت سازمان توسعه‌تجارت ایران می‌گوید: در حال حاضر در ۱۷ کشور رایزن مستقر داریم که این تعداد به زودی به ۲۰ نفر خواهد رسید.
وی تاکید می‌کند: رایزن جمهوری اسلامی ایران در کشور امارات تا هفته دیگر مستقر می‌شود. همچنین دو رایزن کشورهای برزیل و ازبکستان نیز در شرف اعزام قرار دارند. در تلاش هستیم طی ماه‌های آینده رایزنان بازرگانی در اندونزی، اقلیم کردستان عراق، شانگهای چین، نیجریه و کشورهای شرق اروپا از جمله لهستان و صربستان مستقر شوند. همچنین اعزام رایزن بازرگانی برای کشور عربستان را در دستور کار داریم.
رجب نژاد می‌گوید که طبق هدف‌گذاری سال ۱۴۰۲، مقرر شده تا پایان سال تعداد رایزنان بازرگانی به ۳۰ نفر افزایش یابد.
باید اشاره شود که از جمله شرایط عمومی انتخاب رایزن مواردی همچون پرسنل رسمی یک از ۴ وزارتخانه مذکور، تأهل، تسلط به زبان انگلیسی، داشتن مدارک تحصیلی دانشگاهی خاص، استخدام رسمی خدمات کشوری، داشتن اصالت و تابعیت جمهوری اسلامی ایران، داشتن حداقل ۷ و حداکثر ۲۵ سال سابقه کار و داشتن شرایط اخذ گذرنامه سیاسی است..
همچنین یکی از اصلی‌ترین شرایط اختصاصی جذب رایزن، برگزاری آزمون به صورت مکتوب و حضوری است که باید نمره ۷۰ از ۱۰۰ را بگیرند و در این آزمون باید احراز شود که این متقاضیان به موضوعات اقتصاد، اقتصاد بین الملل، تجارت، تجارت خارجی و مباحث مربوط به معاهدات، همکاری‌ها، همکاری‌های منطقه‌ای و سازمانی مسلط هستند.
پس از اینکه افراد نمره ۷۰ را کسب کردند به کمیته‌ای با ریاست سازمان توسعه تجارت دعوت می‌شوند که در این کمیته دو تن از معاونان وزیر صمت، رؤسای اتاق‌های بازرگانی و تعاون و معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه حضور دارند.
۲ چالش اصلی در اعزام رایزنان بازرگانی
همانطور که اشاره شد اغلب کشورها نزدیک و یا بیش از ۲۰۰ رایزن بازرگانی دارند و این در حالیست که تعداد رایزنان بازرگانی ما اگر برنامه‌ها به درستی پیش رود، تا پایان امسال به ۳۰ نفر می‌رسد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که در اعزام رایزنان بازرگانی دو مشکل عمده وجود دارد؛ مشکل نخست مربوط به مسائل بودجه‌ای می‌شود. در واقع به دلیل کم بودن منابع بودجه‌ای در این بخش، طی سالیان گذشته اعزام رایزنان بازرگانی با چالش مواجه بوده است. حتی همین کمبود بودجه باعث شده که رایزنان بازرگانی نتوانند در کشور هدف دفتر مستقلی برای خودشان داشته باشد و عمدتاً در سفارتخانه‌ها مستقر هستند.
نکته دیگر نیز مربوط به نوع اعزام رایزنان می‌شود. طبق قوانین بالادستی رایزن بازرگانی حتماً باید پرسنل رسمی و حقوق‌بگیر دولت باشد؛ یعنی دولت نه تنها اجازه ندارد نماینده‌ای از بخش خصوصی را به عنوان رایزن بازرگانی به کشورهای خارجی اعزام کند، بلکه فقط می‌تواند فردی را به عنوان رایزن انتخاب کند که رسمی خدماتی باشد که طبیعتاً دامنه شمول محدود می‌شود.
اهمیت تجارت خارجی در رشد و پیشرفت کشورها مسأله‌ای انکارنشدنی است، به گونه‌ای که سهم آن در تولید ناخالص دنیا از رقم ۵ درصد در سال ۱۹۵۰ به بیش از ۲۰ درصد در سال‌های اخیر رسیده است.
بنابراین با توجه به نقش بسیار مهمی که رایزنان بازرگانی در توسعه روابط تجاری و بازارسازی در کشورهای هدف دارند، بهتر است دولت سیزدهم برخلاف دولت‌های قبلی، نسبت به این حوزه حساسیت بیشتری داشته باشد و افزایش تعداد رایزنان بازرگانی را به صورت جدی تر در دستور کار قرار دهد.