راهکار حفظ و توسعه فضای سبز شهری در سایه بحران آب

«فضای سبز کم‌نیاز به آب، راهکار حفظ و توسعه فضای سبز شهری» موضوعی بود که در نشست تخصصی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران بررسی شد.

در ابتدای این نشست علی نیکبخت، مدیر گروه پژوهشی مهندسی فضای سبز دانشگاه صنعتی اصفهان با طرح این پرسش که چرا فضای سبز کم‌نیاز به آب اهمیت دارد؟ گفت: تغییر اقلیم موجب تغییر جدی در الگوهای آب و هواشناسی شده. به گونه‌ای که دمای کره زمین نسبت به پیش از انقلاب صنعتی 1.1 درجه سانتیگراد افزایش یافته؛ علاوه بر کاهش متوسط بارش سالانه، الگوی توزیع زمانی بارش نیز دستخوش تغییر شده است. تغییر اقلیم به دلیل تشدید کمبود آب در تابستان، فریب خوردن سیستم آوندی در زمستان‌های گرم، وزش بادهای خشک و گرم تابستانه و حذف بارش‌های تابستانه در تمام نقاط دنیا موجب از بین رفتن فضای سبز، تغییر در گونه‌های گیاهی و در نتیجه تغییر در اکوسیستم‌ها شده است.

او ادامه داد: در ایران که از آسیب‌پذیرترین نقاط دنیا در برابر تغییر اقلیم است، کم‌آبی و تغییر اقلیم موجب بروز مشکلات و چالش‌های عدیده‌ای برای فضای سبز شده است. اما اقداماتی که در مقابل این مسأله در حوزه کشاورزی و فضای سبز انجام داده‌ایم حداقلی بوده است.

نیکبخت گفت: ما نمی‌توانیم فضای سبز را از شهروندانمان دریغ کنیم. فضاهای سبز شهرها در واقع مشاعات شهر هستند. در گذشته شهرداری‌ها به دلیل کمبود منابع مالی با صدور مجوز ساخت و تراکم موجب از بین رفتن باغات داخل شهرها و خانه‌هایی که فضای سبز بزرگ داشتند، شدند. این کار سبب شد فضای سبز نقطه‌ای از شهر حذف شود. حال باید جایگزین این فضای سبز را در اختیار مردم قرار دهیم و با توجه به مشکلات کم‌آبی و تغییر اقلیم باید به سمت فضای سبز کم‌نیاز به آب حرکت کنیم.

نیکبخت تصریح کرد: فضای سبز کم‌نیاز به آب (Xeriscaping) از دو واژهٔ xeros و landscape تشکیل شده است. تعریف‌های مختلفی برای فضای سبز کم‌نیاز به آب ارائه شده است که چکیده این تعاریف را می‌توان به صورت «فضای سبز زیبا در کنار حداقل مصرف آب» بیان کرد. فضای سبز کم نیاز به آب علاوه بر کاهش مصرف آب، موجب کاهش هزینه‌های نگهداری، همسویی با محیط زیست، پایداری فضای سبز و افزایش زیبایی و جذابیت منظر می‌شود.

او در ادامه گفته که برای ایجاد فضای سبز کم‌نیاز به آب، هفت اصل باید مورد توجه قرار گیرد:

1-اصل اول برنامه‌ریزی و طراحی است که به معنای داشتن یک برنامه و طرح جامع و کامل با توجه به خصوصیات سایت مورد نظر، پهنه‌بندی سایت از نظر عملکردها و از نظر مصرف آب و کاربرد گیاهان در طرح به صورت مناسب است.

2-اصل دوم آنالیز خاک است که با توجه به وجود مشکل خاک در کنار مشکل آب بسیار اهمیت دارد.

3-اصل سوم انتخاب گونه گیاهی مناسب است که باید با توجه به شرایط بستر (خاک، نور و رطوبت) و براساس نیاز آبی گیاهان به درستی انتخاب شوند.

4-اصل چهارم که باید مد نظر قرار گیرد آبیاری کارآمد است که باید الگوی مناسب آبیاری و بهترین روش آبیاری تعیین شود.

5-اصل پنجم استفاده مناسب از مالچ‌ها است. به سنگریزه‌هایی که در فضای سبز استفاده می‌شوند مالچ می‌گوییم. متاسفانه برخی شهرداری‌ها نسبت به استفاده از مالچ موضع دارند. این در حالیست که استفاده صحیح از مالچ هیچ مشکلی ندارد.

6-اصل ششم نگهداری مناسب منظر است و اصل هفتم نیز استفاده کاربردی و سودمند از چمن است.

او در ادامه تصریح کرد: نمونه‌های متعددی از تجربیات موفق طراحی فضای سبز کم‌نیاز به آب در دانشگاه صنعتی اصفهان، استادیوم شهر بابک و پارک پیروزی خمینی‌شهر در کشور وجود دارد. مثلاً در دانشگاه صنعتی اصفهان از چمنی استفاده شده است که در تابستان هفته‌ای یک بار و در پاییز دو هفته یک بار آبیاری می‌شوند و در زمستان نیازی به آبیاری ندارند. در زمستان رنگ این چمن طلایی می‌شود.

نیکبخت برای بهبود مدیریت فضای سبز و توسعه فضای سبز کم‌نیاز به آب چهار پیشنهاد ارائه کرد: ایجاد یک دفتر در وزارت کشور برای توسعه فضای سبز کم‌نیاز به آب؛ تدوین و ابلاغ دستورالعمل فضای سبز کم نیاز به آب به شهرداری‌ها؛ برگزاری پیوسته کارگاه‌های طراحی و ایجاد فضای سبز کم نیاز به آب و الزام حقوقی شهرداری‌ها به تدوین یا بازنگری طرح‌های جامع فضای سبز شهری.

در ادامه این نشست رسول زرگرپور: عضو کمیته آب مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران گفت:

مشکل این است که ما فضای سبز را مترادف با چمن قلمداد می‌کنیم و فکر می‌کنیم چمن هم فقط چمن اروپایی است. این در حالی است که 31 نوع چمن در دنیا شناسایی شده. از سالها پیش دفتر عمرانی وزارت کشور استفاده از چمن اروپایی را ممنوع کرده. سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران نیز ممنوعیت مشابهی را بخش‌نامه کرده.

او تصریح کرد: هر ساله نیز وزارت کشور این ممنوعیت‌ها را ابلاغ می‌کنند. ولی این مسأله محقق نشده است. چرا که اولاً ساز و کاری برای پیگیری این مسأله نداریم که پیشنهاد ارائه شده برای ایجاد یک دفتر ویژه در وزارت کشور می‌تواند در این زمینه مفید باشد. البته پیشنهاد جایگزین هم نداده‌ایم که با جای چمن اروپایی باید از چه چیزی استفاده شود. بدیهی است که فضای سبز مناسب برای مثلاً تبریز، با فضای سبز مناسب برای یزد یکی نیست. پس باید با انجام یک مطالعه علمی برای هر شهر، و حتی برای هر نقطه شهری، طراحی و پیشنهاد مناسبی برای فضای سبز ارائه شود. البته مطالعاتی به صورت موردی در کشور انجام شده است ولی به دلیل اینکه این مطالعات از یک اصول و محوریت یکسان تبعیت نکرده‌اند در حد مطالعه موردی باقی مانده‌اند.

بعد از آن بنفشه زهرایی، دبیر کارگروه سازگاری با کم‌آبی و دانشیار دانشکده فنی دانشگاه تهران گفت: در جلسات کارگروه ملی سازگاری با کم آبی بحث کاهش آب مصرفی فضای سبز به دفعات مختلف مورد بحث قرار گرفت. واقعیت این است که ساز و کاری برای پایش آب مصرفی شهرداری‌ها وجود ندارد. به همین دلیل با صدور یک بخشنامه برای ممنوعیت یک نوع چمن، اتفاقی نمی‌افتد. حتی اگر گونه‌های چمن دیگری نیز استفاده شود، شیوه‌های آبیاری و مدیریتی تغییر نمی‌کند و در نتیجه تغییری در مصرف آب رخ نمی‌دهد. در حال حاضر پیمانکاران فضای سبز موظف به نگهداری از فضای سبز شهری هستند و در صورت خشک شدن باید هزینه سنگینی را جهت جایگزین کردن متقبل شوند. اما دسترسی تقریباً نامحدود و رایگان به آب دارند و به همین دلیل طبیعی است که برای جلوگیری از ریسک خشک شدن فضای سبز، آب را بیش از حد مصرف می‌کنند. به بیان دیگر سیستم فعلی مدیریتی فضای سبز در کشور ظرفیت استفاده از این راهکارها را ندارد.

در ادامه این نشست عباسقلی جهانی، عضو کمیته آب مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران گفت: فضای سبز در حد و مقیاس خود اهمیت زیادی از نظر پایداری سرزمین دارد. اما در زمینه موضوع تغییر اقلیم و کاهش آثار آن باید فضای سبز به معنای عام آن مد نظر قرار گیرد. چرا که درصد فضای سبز شهری در مقیاس کل کشور بسیار اندک است. یعنی علاوه بر فضای سبز شهری باید موضوعات دیگر مانند مسأله بیابان زایی و ... نیز در زمینه تغییر اقلیم و کم‌آبی مورد توجه قرار گیرد.

بعد از آن امیرهوشنگ رضایی، عضو کمیته آب مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران گفت: انسجام و ارتباط خوبی بین سازمان بوستان‌ها و فضای سبز و شرکت‌های آب منطقه‌ای و شرکت‌های آب و فاضلاب وجود ندارد. برای مثال در جنوب تهران حجم بالایی پساب در اختیار داریم. اما سازمان بوستان‌ها توان بازچرخانی بسیار کمی در مقایسه با حجم پساب موجود دارد. این مثال نشان دهنده جای خالی طرح جامع آب و مدیریت یکپارچه آب در شهرداری‌ها است. به خصوص که بحث انتقال شرکت‌های آب و فاضلاب به شهرداری‌ها نیز مطرح است. موضوع دیگر که در زمینه فضای سبز حائز اهمیت است استفاده از زراعت چوب به عنوان فضای سبز است که می‌تواند یک سرویس دوگانه را فراهم کند.

عباس شفیعی، عضو کمیته آب مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران هم گفت: یکی از نکات مهم تنوع‌بخشی به سامانه‌های تأمین، توزیع و انتقال آب است. فضای سبز خیلی از شهرهای ما هنوز به آب شهری وصل است. این دغدغه از دهه 70 در کشور مطرح است ولی هنوز اقدام خاصی صورت نگرفته است. مسأله دیگر استفاده از آب‌های غیرمتعارف است. ما در بسیاری از شهرها سیستم شبکه‌های جمع‌آوری فاضلاب داریم.

او ادامه داد: در تهران حدود 6 هزار کیلومتر شبکه جمع‌آوری ایجاد شده که هزار کیلومتر آن خطوط اصلی است. در هر نقطه از این خطوط اصلی می‌توان با احداث تصفیه‌خانه‌های بازچرخانی فاضلاب، از پساب آن برای فضاهای سبز، بلوارها و اماکن عمومی استفاده کرد. علی‌رغم ارائه شدن طرح‌های متعدد در این زمینه، اما متاسفانه شهرداری‌ها و وزارت نیرو توجه خاصی به این مسأله نداشته‌اند. انجام این کار می‌تواند به تعادل بخشی آب زیرزمینی، جلوگیری از فرونشست زمین، جلوگیری از آلودگی منابع آب و حفظ فضای سبز کمک کند.

شفعیی درباره جمع‌آوری آب باران هم گفت: سطوح شهری ما روز به روز پوشش طبیعی خود را از دست می‌دهد. اگرچه در دستورالعمل شرکت‌های آب و فاضلاب گفته شده که باید آب باران جدا شود و به سفره‌های آب زیرزمینی تزریق شود، اما نظارتی بر این مسأله نیست و آب باران وارد سیستم جمع‌آوری فاضلاب می‌شود. این در حالی است که می‌توان با ذخیره کردن آب باران، در فصل آبیاری از آن استفاده کرد. ساماندهی آب‌های سطحی سرگردان (مثلاً در جنوب تهران یا آب قنات‌های تهران) نیز در این زمینه حائز اهمیت است. مسأله دیگر فرهنگ‌سازی توسعه فضای سبز در داخل مجموعه‌های مسکونی بزرگ از طریق استفاده از آب خاکستری است. در نهایت باید توجه داشت که هماهنگی و همراهی بین دستگاه‌ها لازمه پیاده شدن هر راهکاری است.

در پایان محمدحسین شریعتمدار، سرپرست مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران گفت: در هر شهر باید با توجه به خواسته‌های مردمی و امکانات موجود، مسأله بازتخصیص آب در فضای سبز مورد توجه قرار گیرد. این بازتخصیص نیز نباید از آب‌های متعارف باشد. بلکه باید از آب‌های نامتعارف باشد. در کنار این بازتخصیص باید به سراغ استفاده از فضای سبز کم‌آب‌بر رفت.