پارک علم و فناوری، سازمانی است که متخصصان حرفه‌ای آن را مدیریت می‌کنند و هدف اصلی آن افزایش ثروت در جامعه از طریق ارتقای فرهنگ نوآوری و رقابت سازنده میان شرکت‌های حاضر در پارک و مؤسسه‌های متکی بر علم و دانش است. پارک‌های علم و فناوری نقش مهمی در تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه ایفا می‌کنند و می‌توان آن‌ها را یکی از مهم‌ترین ابزارها برای تسهیل شکل‌گیری و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان دانست.
تأسیس و حمایت از پارک‌های علم و فناوری در سیاست‌ها و قوانین کشور تأکید شده است. بااین‌حال، رویکرد کلی این سیاست‌ها و قوانین بیشتر متمایل به توسعه کمّی است. بنابراین، در بیشتر ارزیابی‌ها، صرفاً رشد تعداد پارک‌های علم و فناوری گزارش می‌شود. این در حالی است که به لحاظ عملکردی غالب پارک‌های علم و فناوری کشور در حد انکوباتور یا مرکز رشد باقی‌مانده‌اند.
بررسی وضعیت پارک‌های علم و فناوری کشور نشان می‌دهد که اغلب پارک‌های علم و فناوری کشور، با مشکل بودجه به‌خصوص بودجه عمرانی مواجهند. بنابراین لازم است برنامه جامعی برای تأمین نیازهای اولیه تدوین و اعتبارات عمرانی بیشتری نسبت به اعتبارت هزینه‌ای در ردیف بودجه پارک‌های علم و فناوری تازه تأسیس برای ایجاد زیرساخت‌ها و فضاهای فیزیکی مطلوب در نظر گرفته شود.
از طرف دیگر محدودیت اعتبارات بودجه‌ای و نوسان درآمدها و هزینه‌های دولت، لزوم تغییر رویکرد صرفاً حمایتی به شکل کمک بلاعوض و تأکید بیشتر بر بازدهی و درآمدزایی پارک‌ها، مشارکت بیشتر بخش خصوصی در این حوزه را ایجاب می‌کند.
نکته بسیار مهم دیگر آن است فقط 28 درصد شرکت‌های مستقر در پارک‌ها، تأییدیه دانش‌بنیان دارند. این مسئله می‌تواند منعکس‌کننده عدم تمایل شرکت‌های دانش‌بنیان برای استقرار در پارک‌ها باشد که به‌نوبه خود می‌تواند ناشی از عدم اجرای کامل مزایای قانونی مناطق آزاد در پارک‌های علم و فناوری باشد.
درنهایت پیشنهاد می‌شود پارک‌های علم و فناوری با توجه به اولویت‌های آمایشی و ظرفیت بومی توسعه یابند و بسته به مراحل توسعه پارک‌ها، سیاست‌های حمایتی مبتنی بر بازده تعیین‌شده برای انواع پارک‌ها اتخاذ شود. اتخاذ یک الگوی جامع در ارزیابی عملکرد پارک و میزان اثربخشی آن‌ها در این حوزه اهمیت بسیار دارد. بنابراین ضروری است چارچوبی حداقلی برای ارزیابی عملکرد پارک‌های علم و فناوری با توجه به بازده برای شرکت‌های مستقر، بازده برای اقتصاد محلی و بازده برای خود پارک در نظر گرفته شود.
پارک‌های علم و فناوری، مکان‌هایی برای استقرار و حضور حرفه‌ای شرکت‌های کوچک و متوسط، واحدهای تحقیق و توسعه صنایع و مؤسسات پژوهشی است تا در تعامل سازنده با یکدیگر و با دانشگاه‌ها به انجام فعالیت‌های فناورانه بپردازند. هدف نهایی این هم‌نشینی، خلق و توسعه فناوری، تسهیل فرآیند جذب، ارتقا و انتشار آن است به صورتی که تمامی و یا بخش‌های عمده‌ای از فعالیت‌های منتهی به محصولات فناورانه، به‌صورت حرفه‌ای در این پارک‌ها قابل انجام باشد.
اهم این فعالیت‌ها شامل ایده‌پردازی، پژوهش علمی، طراحی مهندسی، نمونه‌سازی، طراحی صنعتی، استانداردسازی، تدوین دانش فنی، ثبت مالکیت فکری، بازار سنجی، فروش و ارائه خدمات مشاوره‌ای بعدی برای تحقق محصولات فناورانه در عرصه تولید صنعتی و همچنین عرضه خدمات تخصصی است.
در این گزارش، ماهیت پارک‌های علم و فناوری بر اساس تعریف و انواع آن‌ها توضیح داده‌شده و سپس وضعیت و عملکرد پارک‌های ایران از منظر اسناد بالادستی و قوانین برنامه توسعه چهارم و پنجم و همچنین روند توسعه آن‌ها ازنظر تعداد و اعتبارات بودجه‌ای بررسی‌شده است. در پایان، آسیب‌شناسی وضعیت پارک‌های علم و فناوری از سه جنبه ذیل ارائه‌شده است: عملکرد پارک‌ها؛ بودجه و تأمین مالی و قوانین و مقررات.
در این گزارش تعریفی از پارک‌های علم و فناوری ارائه‌شده است؛ این پارک‌ها دو مدل است: ائتلافی و دانشگاهی که هرکدام از این‌ها مشخصه خاصی دارد. کار ویژه پارک ائتلافی توسعه مدیریت و توسعه اقتصادی بر اساس انتقال دانش و نوآوری است. پارک‌های دانشگاهی در داخل پردیس‌های دانشگاهی ساخته‌شده‌اند که کارآفرینی از مشخصه آن‌هاست.
کار پارک‌های علم و فناوری چیست؟
کارکردهای پارک‌های علم و فناوری به‌طورمعمول اهداف و کارکردهای اصلی پارک‌های علم و فناوری عبارتند از: -خلق و تجاری‌سازی فناوری‌ها و محصولات نوآورانه
- ارتقای تسهیم دانش و شبکه‌سازی میان ذینفعان مختلف نوآوری
-تسهیل سرمایه‌گذاری در شرکت‌های تازه تأسیس فناوری محور
- ایجاد فرصت‌های جدید استخدام به‌واسطه توسعه تجاری فناوری‌های جدید
-کمک به خلق ثروت و افزایش رفاه در منطقه.
پارک‌های علم و فناوری اهداف فوق را از طریق اقدامات زیر دنبال می‌کنند:
- جذب و خوشه سازی فیزیکی شرکت‌های فناوری محور و باسابقه،
- تقویت و افزایش منابع علم و فناوری محلی به‌منظور تقویت مبنای اقتصاد منطقه،
-انتقال دانش در سطحی وسیع، شامل انتقال ایده‌ها و همچنین فناوری‌های جدید و باسابقه‌تر و انتشار آن‌ها در سطحی وسیع‌تر، ا ایجاد تعامل مؤثر، غالباً مبتنی بر یک محیط پژوهشی مشترک، بین دانشگاه‌ها و یا مؤسسات پژوهشی و صنایع خصوصی،
- تسهیل شکل‌گیری شرکت‌های نوپا و رشد شرکت‌های فناوری محور محلی به‌ویژه از طریق امکانات رشددهی داخلی،
-تشویق مشارکت (هم پژوهش‌های همکارانه و هم تشکل‌ها و ائتلاف‌ها(مبتنی بر تعهدات مشخص و استوار بین سازمان‌های پژوهشی، کسب‌وکارها و نهادهای دولتی به‌منظور حصول بهتر اهداف فردی و مشترک از طریق همکاری نزدیک با یکدیگر.
همچنین، پارک‌های علم و فناوری نقش مهمی در تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه ایفا می‌کنند. آن‌ها از طریق اقدامات زیر نقشی اساسی در برقراری و تسهیل ارتباطات شرکت‌های صنعتی با دانشگاه و ایجاد روابط همکارانه بین صنعت و دانشگاه ایفا می‌کنند:
-تأسیس آزمایشگاه‌های تحقیقاتی مشترک
-ایجاد امکان استفاده کاربران بخش صنعت از تسهیلات پارک
-همکاری با دفاتر انتقال فناوری دانشگاه‌ها
-ارائه آموزش حرفه‌ای برای کاربران صنعت، ازجمله آموزش‌های مبتنی بر فناوری‌های نوین
-شبکه‌سازی برای منابع انسانی به‌منظور برآوردن نیازهای صنعت (ازجمله برنامه‌های کارآموزی و ارائه مشاغل برای فارغ‌التحصیلان جدید).
تاریخچه پارک‌های علم و فناوری
ایجاد اولین شهرک علمی و تحقیقاتی در ایران مربوط به سال 1371 است که پیشنهاد تهیه گزارش بررسی مقدماتی آن را شرکت سهامی ذوب‌آهن مطرح کرد و پیگیری کلیت کار به معاونت پژوهشی دانشگاه صنعتی اصفهان واگذار شد و در همین سال موضوع توسط شورای پژوهش‌های علمی کشور تصویب شد.
در سال 1372 با تشکیل هیئت‌امنا عملیات اجرایی شهرک شروع‌شده و در سال 1375 اساسنامه آن را شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب کرد. در سال 1378 عملیات اجرایی ساخت مرکز رشد انجام و در سال 1379 مرکز رشد غدیر با استقرار 17 واحد فناوری و تحقیقاتی راه‌اندازی شد.
در همین سال، مطالعات مکان‌یابی پارک فناوری پردیس نیز انجام و در سال 1380 نقطه‌ای در شهر پردیس برای احداث پارکی وابسته به نهاد ریاست جمهوری انتخاب شد. پارک‌های علم و فناوری استان‌های آذربایجان شرقی، سمنان، خراسان، فارس، گیلان، مرکزی و یزد نیز در سال 1381 با انحلال سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی استان‌ها و تبدیل آن به پارک ایجاد شدند.
وضعیت پارک‌های علم و فناوری
در کشور در حال حاضر 39 پارک علم و فناوری در کشور به فعالیت مشغول هستند. بر اساس وابستگی سازمانی، می‌توان پارک‌های علم و فناوری را به چهار بخش وزارتی، دانشگاهی، جهاد دانشگاهی و نهاد ریاست جمهوری تقسیم‌بندی کرد.
پارک‌های علم و فناوری را می‌توان به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم برای تسهیل شکل‌گیری و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان دانست و ازاین‌رو توسعه آن‌ها در مسیر حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان، یک الزام به شمار می‌آید. همان‌طور که در این گزارش اشاره شد، تأسیس و حمایت از پارک‌های علم و فناوری در سیاست‌ها و قوانین مورد تأکید قرارگرفته است.
بااین‌حال روند توسعه پارک‌های علم و فناوری کشور در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که رویکرد کلی سیاست‌ها و قوانین بیشتر متمایل به توسعه کمّی بوده است و ارتقای کیفی کمتر موردتوجه قرارگرفته است. به‌عبارت‌دیگر، بااینکه حدود 20 سال از تأسیس اولین پارک علم و فناوری در کشور می‌گذرد، اما هنوز درک درستی از کارکرد مؤثر و مورد انتظار آن‌ها وجود ندارد و به‌تبع، بیشتر ارزیابی‌های انجام‌شده در کشور صرفاً رشد تعداد پارک‌های علم و فناوری را گزارش می‌کنند. این در حالی است که به‌جز تعداد معدودی، اغلب پارک‌های علم و فناوری کشور در حد انکوباتور یا مرکز رشد باقی‌مانده‌اند و نمی‌توان عملکردی در حد پارک علم و فناوری از آن‌ها انتظار داشت. همچنین، اغلب پارک‌های علم و فناوری کشور، با مشکل بودجه به‌خصوص بودجه عمرانی مواجه هستند. این در حالی است که بودجه‌های عمرانی برای توسعه زیرساخت‌های پارک‌ها برای تحقق بازدهی مطلوب ضروری است. اما باید توجه داشت که بودجه دولتی کفایت تأمین هزینه‌های جاری و عمرانی پارک‌ها را نمی‌کند. مضاف بر اینکه اعتبارات بودجه‌ای ممکن است به دلیل نوسانات متعدد در سایر درآمدها و هزینه‌های دولت به‌طور کامل محقق نشوند.
نکته بسیار مهم دیگر آن است که علیرغم وجود قانون دائمی مبنی بر اولویت استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان در پارک‌های علم و فناوری و برخورداری شرکت‌های مستقر در پارک از مزایا قانونی مناطق آزاد، تنها 28 درصد شرکت‌های مستقر در پارک‌ها، تأییدیه دانش‌بنیان دارند. این مسئله می‌تواند منعکس‌کننده عدم تمایل شرکت‌های دانش‌بنیان برای استقرار در پارک‌ها باشد که به‌نوبه خود می‌تواند ناشی از عدم اجرای کامل مزایای قانونی مناطق آزاد در پارک‌های علم و فناوری باشد.