«باید تولید را از تهران بیرون ببریم، به دریا نزدیک کنیم، جایی که تأمین آب و برق آن در آینده مشکل نباشد، محلی که ترانزیت مواد اولیه و صادرات محصولات با حداقل هزینه و زمان انجام شود.» این متن کوتاهی است که مسعود پزشکیان، اول مردادماه 1403، یک هفته مانده به آغاز به کار رسمی دولت چهاردهم، در توییتر خود منتشر کرد، متنی که با استقبال کارشناسان و اقتصاددان‌ها روبه‌رو شد.
یکی از اقتصاددانان درباره آن نوشت: «همین یک خط می‌تواند ایده مرکزی دولت چهاردهم باشد و از سیاست خارجی تا سیاست صنعتی آن را جهت دهد.» اقتصاددان دیگری هم نوشت: «این ایده، یک تحول اساسی است که می‌تواند موتور رشد یک دهه آینده کشور شود. راه آن نیز توسعه مکران است. قدم اول نیز حمایت همه‌جانبه دولت از تأسیس شهر جدید مکران مرکزی است.»
سال 1403، سال اوج توجه به توسعه منطقه مکران و مناطق جنوب شرقی کشور بود؛ از تاکید مسعود پزشکیان بر توسعه مکران در شعارهای انتخاباتی‌اش تا طرح انتقال پایتخت از تهران به مکران در برنامه‌های محمدرضا عارف.
بیش 15 سال است که دولت‌ها، مسئولان و سیاست‌گذاران کشور از توسعه سواحل مکران می‌گویند و کارشناسان، برنامه آنها را به «سرگردانی در توسعه» تعبیر می‌کنند؛ برخلاف وعده‌های داده شده، هنوز هم مکران در انتظار توسعه است.
تاکید بر استفاه از مشاوران خارجی در تدوین الگوی توسعه مکران
با شروع دولت چهاردهم بار دیگر مکران و توسعه آن به صدر اخبار کشور بازگشت. مسعود پزشکیان، دو هفته بعد از شروع به کار دولت چهاردهم در نشست شورای عالی مکران، درباره طرح‌های تدوین شده برای توسعه مکران از «فقدان چشم‌انداز بلندمدت» گفت و بیستم آبان‌ماه در جلسه تحلیل طرح‌های توسعه دریا محور از چهار راهکار فوری برای شتاب‌دهی به توسعه مکران گفت. «تقویت اقتصادهای بومی منطقه»، «تأمین زیرساخت‌های لازم در حوزه انرژی با تکیه بر انرژی‌های تجدیدپذیر»، «تسریع در تکمیل کریدورهای مواصلاتی منطقه با همکاری شرکای بین‌المللی» و «جذب و متمرکز کردن سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در مکران» چهار پیشنهاد فوری رئیس‌جمهوری بود. او تاکید کرد: «طراحان و برنامه‌ریزان توسعه مکران حتماً از ظرفیت مشاوران زبده بین‌المللی در طراحی نقشه توسعه مکران استفاده کنند.»
از طرفی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران هم به توسعه مکران و استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی در این مسیر تاکید دارد. سی‌ام آبان ماه بود که تفاهم‌نامه همکاری میان اتاق ایران و شورای توسعه سواحل مکران با حضور اعضای کمیسیون خدمات فنی مهندسی و احداث اتاق ایران، تشکل‌های تخصصی، نماینده دبیرخانه شورای توسعه سواحل مکران و پیام باقری، نایب‌رئیس اتاق ایران امضا شد.
پیام باقری، نایب‌رئیس اتاق ایران درباره این تفاهم‌نامه و توسعه مکران می‌گوید: «مکران یک گنجینه ارزشمند با ظرفیت‌های بی‌بدیل برای توسعه اقتصادی در حوزه‌های مختلف مانند انرژی، معدن، گردشگری و ... است. مکران می‌تواند هاب اقتصادی قوی در منطقه باشد و اتاق ایران در راستای توسعه کسب‌وکار فعالان اقتصادی، در تلاش است که با همکاری‌هایی که صورت می‌گیرد، ظرفیت‌های بزرگ اقتصادی مکران را متبلور کند.»
باقری معتقد است: «از ظرفیت همه کمیسیون‌های اتاق ایران مانند خدمات فنی مهندسی و احداث، انرژی، معدن، سرمایه‌گذاری و مرکز پژوهش‌ها برای رسیدن به یک متدولوژی مشخص برای توسعه منطقه مکران استفاده شود تا اتاق ایران نقش خود را در پیشبرد اهداف توسعه‌ای مکران بر اساس برنامه و به‌صورت عملی دنبال کند.»
مکران، پاسخ چندبعدی به مسئله توسعه ایران
کمیسیون خدمات فنی مهندسی و احداث اتاق ایران به طور جدی موضوع توسعه مکران را پیگیری می‌کند و در این مسیر چند نشست تخصصی با موضوع «ایده‌هایی برای پیشرفت و توسعه منطقه مکران» برگزار کرده است. در یکی از این نشست‌ها، محمد فاضلی، جامعه‌شناس با اشاره به پرسش‌های بنیادی که درباره مکران مطرح است، گفته است: قبل از هر برنامه‌ریزی باید یک ایده بسازیم و طبق آن جلو برویم. برای ایده‌سازی به پاسخ چند سؤال نیاز است؛ اول اینکه «مکران: خوابگاه، کارگاه یا زیستگاه؟» برای نمونه، شهر پرند که یک منطقه خوابگاهی بوده و یا عسلویه که منطقه‌ای کارگاهی است. این دو زیستگاه نیستند و هویت شهری ندارند.
فاضلی می‌گوید: پرسش بعدی این است که هر زیستگاهی، کارگاه دارد که محل درآمدزایی است. در اینجا باید بگوییم در مکران می‌خواهیم چه نوع کارگاهی را دایر کنیم، همان کارگاه‌هایی که در سرزمین اصلی داریم را تکرار کنیم یا کارگاه‌هایی بهره‌ورتر با سطح دانش بالاتر، ایجاد کنیم.
او گفته: سطح دانش در تولید صنایعی چون فولاد، پتروشیمی نسبت به صنایعی که محصولات نزدیک به مصرف تولید می‌کنند، پایین‌تر است. حالا می‌خواهیم چه کارگاهی با چه شرایطی را در مکران بسازیم؟
فاضلی معتقد است: مکران تنها منطقه‌ای است که می‌توانیم از آن به‌عنوان نقطه تعادل آبادانی بین شمال و جنوب خلیج‌فارس استفاده کنیم. باید به این سؤال پاسخ دهیم که آیا قرار است مکران را زیبا بسازیم یا مانند سرزمین اصلی تمام اصول زیباشناختی را زیر پا بگذاریم؟
او از مکران به‌عنوان آخرین پهنه سرزمینی باقی‌مانده کشور برای پاسخ به نسل آینده، یاد کرده و می‌گوید: باید به این سؤال جواب بدیم که قرار است پاسخ نسل بعد را چگونه بدهیم؟ آیا قرار است این پهنه را به‌گونه‌ای بسازیم که نسل آینده به آن افتخار کند؟ مکران یک پرسش جدید است که به پاسخ جدید نیاز دارد. نسل آینده، امید می‌خواهد. آیا می‌توان از مکران، امید تولید کنیم. آیا می‌توان در مکران یک همکاری واقعی بین بخش خصوصی، دولت و جامعه محلی، ایجاد کنیم. آیا می‌توانیم مهاجرت به بیرون را در این منطقه به مهاجرت از بیرون به درون تبدیل کنیم؟
فاضلی منطقه مکران را پاسخی راهبردی به عدم موازنه فعلی بین چشم‌اندازهای اجتماعی و اقتصادی حاشیه جنوبی و شمالی خلیج‌فارس برشمرد و افزود: باید الگوی حکمرانی اقتصادی بر مکران را دقیق، تعریف کنیم. از طرفی باید سیاست صنعتی مکران را بشناسیم و بدانیم با چه اهداف اجتماعی در این منطقه حضور خواهیم داشت. در حقیقت باید تمام جوانب حضور در این منطقه را بررسی کرده و بهترین حضور را رقم بزنیم. چون ایران از جهان حذف شده است. بنابراین باید بدانیم که مکران وسیله چگونه اتصالی به جهان قرار خواهد گرفت.
به اعتقاد این جامعه‌شناس، مکران آزمایشگاه توانمندی یا ناتوانی ایران است. تمام ناکارآمدی سرزمین اصلی را در جزیره قشم پیاده و این جزیره را هم به محلی برای انواع پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها تبدیل کردیم و اکوسیستم آنجا را از بین بردیم. این وضعیت و برنامه‌ها را نباید در مکران پیاده کنیم. باید حرف جدیدی برای گفتن داشته باشیم. مکران باید آزمایشگاه نوآوری در حکمرانی و سیاست‌گذاری باشد و موفقیت‌ها را به سرزمین اصلی تسری دهد.
بین‌المللی شدن و مسیر توسعه مکران
در دومین نشست تخصصی کمیسیون خدمات فنی و مهندسی و احداث اتاق ایران با محوریت بین‌المللی شدن و توسعه منطقه مکران، محمود سریع القلم، پژوهشگر توسعه گفته است: تنها راه اصلاح امور ایران بین‌المللی شدن است.در مورد مکران یا مدیریت کل کشور دو راه بیشتر وجود ندارد، یا کارهای وصله‌ای می‌توان انجام داد و یا کارهای بنیادی. آسفالت خیابان‌ها، باز کردن واتساپ، خرید چند هواپیما، افزایش فروش نفت از یک بشکه به یک و نیم بشکه و ... کارهای وصله‌ای هستند. اما اقدام بنیادی، یعنی اقداماتی که مدل ویتنام انجام شود. ویتنامی‌ها گفتند باید ببینیم می‌خواهیم وضع مردم را درست کنیم و نگاه به آینده داشته باشیم یا با تاریخ تسویه‌حساب کنیم. آنها راه اول را انتخاب کردند و بنابراین در اولین اقدام تصمیم گرفتند به سازمان تجارت جهانی بپیوندند و در 12 سال شروط لازم برای پیوستن به آن را انجام دادند. آنها فهمیدند که برقراری روابط عادی با آمریکا ضروری است.
سریع‌القلم می‌گوید: اگر می‌خواهیم کار بنیادی انجام دهیم باید از علم استفاده کنیم. برای اینکه بین‌المللی نیستیم فکر می‌کنیم ایران کشور خاصی است. در حالی که خاص نیستیم؛ ژئوپلیتیک ترکیه به مراتب از ایران پیچیده‌تر و تنوع فرهنگی هند از ما بیشتر و پیچیدگی مذهب در مکزیک از ما بیشتر است.
به دنبال توسعه دودکشی در مکران نیستیم
علی عبدالعلی‌زاده، نماینده ویژه رئیس‌جمهور در اقتصاد دریامحور درباره توسعه مکران هم در این باره می‌گوید: در آینده مکران، شیلات جای نفت را خواهد گرفت. در این منطقه ظرفیت تولید ماهی باید به بیش از 4 میلیون تن برسد و تا صد میلیون تن هم ظرفیت دارد.
عبدالعلی‌زاده معتقد است: پتروشیمی و انرژی از مکران، دور خواهد بود. ما در مکران به دنبال توسعه دودکشی نیستیم. برای توسعه دانش در این منطقه تلاش می‌کنیم. نباید فرصت توسعه کشور، را با دودکش‌ها خفه کنیم. در مکران بادهای شدیدی ماسه‌ای داریم؛ در اینجا امکان استفاده از انرژی تجدیدپذیر خورشیدی وجود ندارد ولی ظرفیت خوبی برای انرژی بادی هست.
به گفته عبدالعلی‌زاده، سواحل مکران ظرفیت خوبی برای توسعه گردشگری دارد. ما باید تصمیم بگیریم که از رقبای خود در منطقه پیش بیفتیم. امیدواریم در سواحل خشک شاهد حضور سرمایه‌گذارهای خارجی باشیم.
درباره لزوم توسعه مکران همه یک‌صدا هستند؛ قرار است دبیرخانه توسعه مکران تشکیل شود. دولت لزوم توسعه مکران را درک کرده و بر توسعه دریامحور از اصول مورد تاکید در برنامه هفتم پیشرفت، تاکید دارد. اما آنچه لازم است اینکه دولت باید برای توسعه مکران، سمت مردم بایستد؛ تصمیم بگیرد و به سرگردانی توسعه پایان دهد.