نمایشگاه ایران اکسپوی 2025 فرصتی را فراهم کرده است تا توانمندی‌های صادراتی ایران به نمایش گذاشته شود و با ارائه‌ای که صورت می‌گیرد، فرصت حضور در بازارهای خارجی گسترده‌تر مهیا شود. در این بین محصولات کشاورزی یکی از سرفصل‌های مهم صادراتی ایران است، محصولاتی که توانسته سهم قابل ذکری در بازارهای منطقه و همسایه پیدا کند.
با توجه به اهمیت و سهم قابل توجهی که محصولات کشاورزی می‌تواند در بهبود شاخص‌های صادراتی ایران داشته باشد، نمایشگاه ایران اکسپو 2025 برگزار می‌شود و حضور فعالان اقتصادی و تجار کشورهای مختلف در این نمایشگاه می‌تواند یک محمل مناسب برای افزایش همکاری‌ها باشد.
در گفت‌وگو با محمدعلی رضایی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران توانمندی‌های صادراتی و چالش‌های این حوزه را با توجه به برگزاری نمایشگاه ایران اکسپو 2025 بررسی کرده‌ایم.
حوزه کشاورزی با توجه به اقلیم ایران یکی از بخش‌های قابل توجه در صادرات کشور است که می‌تواند ارزآوری قابل توجهی داشته باشد. در ابتدای صحبت‌هایتان درباره ظرفیت‌های حوزه کشاورزی صحبت کنید؛ ایران چه توانمندی‌هایی در این حوزه دارد؟
اعتقاد دارم بخش کشاورزی ایران ظرفیت‌های صادراتی بی‌نظیری دارد که می‌تواند محور توسعه اقتصاد غیرنفتی باشد. تنوع اقلیمی کشور امکان تولید محصولات گسترده‌ای از جمله میوهجات و سبزیجات، غلات، خشکبار، زعفران، گیاهان دارویی، محصولات دامی و لبنیات را فراهم کرده است. ایران در تولید زعفران رتبه اول جهان در پسته رتبه دوم و در خرما و انار جزو پنج کشور برتر قرار دارد.
علاوه بر این، ظرفیت تولید مازاد در غلات و محصولات پروتئینی مانند مرغ و تخم‌مرغ و همچنین آبزیان، فرصت صادرات به کشورهای همسایه را افزایش داده است. محصولات لبنی ایران نیز به دلیل کیفیت بالا و قیمت رقابتی، پتانسیل ورود به بازارهای منطقه‌ای و حتی اروپایی را دارند. اگر زیرساخت‌های فرآوری و بسته‌بندی تقویت شوند، می‌توانیم با افزایش ارزش افزوده از صادرات خام به سمت محصولاتی با ارزش افزوده بالا حرکت کنیم. این ظرفیت‌ها با برنامه‌ریزی صحیح، می‌توانند ایران را به قطب کشاورزی منطقه تبدیل کنند.
به ظرفیت‌های بالای حوزه کشاورزی در صادرات اشاره کردید؛ اما هنوز نتوانسته‌ایم از این پتانسیل بالقوه‌ای که کشور داریم، به صورت کامل استفاده کنیم. چه چالش‌ها و دست‌اندازهایی در مسیر استفاده از ظرفیت‌های صادراتی محصولات کشاورزی وجود دارد؟
یکی از بزرگترین موانع، ضعف زیرساخت‌های صادراتی است؛ نبود سردخانه‌های کافی، پایانه‌های تخصصی و سیستم حمل‌ونقل مدرن (مانند کانتینرهای یخچالدار) باعث می‌شود محصولات فاسدشدنی مانند میوهجات، سبزیجات، گوشت و لبنیات با افت کیفیت به دست مشتری برسند. دوم، بی‌ثباتی سیاستهای دولت، از جمله ممنوعیت‌های مقطعی صادرات (مثلاً در محصولاتی مانند سیبزمینی و حبوبات)، اعتماد بازارهای خارجی را از بین برده و رقبا را جایگزین ما کرده است. همچنین چرخه معیوب مالی فرآیند بازگشت ارز حاصل از صادرات از دیگر چالش‌های اصلی این حوزه چه برای صادرکننده و چه واردکننده است.
همچنین در حوزه محصولات دامی و لبنی، استانداردهای بهداشتی سختگیرانه کشورهای هدف و کمبود گواهی‌های بین‌المللی در ایران، صادرات را محدود کرده است. همچنین، تحریم‌ها، نقل‌وانتقال مالی را دشوار و هزینه‌های لجستیک را افزایش داده‌اند. ضعف در برندسازی و بسته‌بندی نیز باعث شده محصولاتی مانند زعفران، پسته و میوهجات به‌صورت فله صادر شوند و در کشورهای دیگر با برند آنها عرضه شوند. تغییرات اقلیمی و کمبود آب هم تولید پایدار غلات و محصولاتی مانند زعفران را تهدید می‌کند. در نهایت، کمبود سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید، بهره‌وری کل زنجیره کشاورزی را پایین نگه داشته و سبب شده نتوانیم از ظرفیت صادراتی بزرگی که در این حوزه داریم به صورت کامل استفاده کنیم.
با وجود این چالش‌ها به نظر می‌رسد محصولات کشاورزی ایران توانسته در کشورهای منطقه بخشی از بازار را به خود اختصاص بدهد، با توجه به این، کشورهای هدف حوزه کشاورزی چه کشورهایی هستند؟ چه اولویت‌ها و هدف‌گذاری در این بخش برای افزایش صادرات در نظر گرفته شده است.
از منظر کمیسیون کشاورزی اتاق ایران، کشورهای همسایه اولویت اصلی صادرات محصولات کشاورزی هستند. عراق با جذب حدود 30 درصد صادرات ، امارات متحده عربی با 11 درصد، پاکستان با 8 درصد، روسیه با 7 درصد و چین با 6 درصد از مقاصد اصلی هستند. این پنج کشور بیش از 60 درصد صادرات کشاورزی ما را تشکیل میدهند.
علاوه بر این، کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند قطر، عمان و کویت برای محصولات لبنی، مرغ و سبزیجات بازارهای جذابی هستند. ترکیه نیز به‌عنوان دروازه ورود به اروپا، پتانسیل بالایی برای صادرات میوهجات و خشکبار دارد. در حوزه زعفران و گیاهان دارویی، بازارهای اروپایی (اسپانیا، آلمان) و آسیای شرقی (چین، ژاپن) تقاضای رو به رشدی دارند. با این حال، برای کاهش ریسک وابستگی، باید بازارهای جدیدی در آفریقا (مانند کنیا) و آسیای مرکزی (قزاقستان، ترکمنستان) را هدف‌گذاری کنیم تا تنوع مقاصد صادراتی افزایش یابد.
صادرات محصولات کشاورزی ایران در منطقه با رقبایی هم روبه‌رو است که با توجه به نداشتن خیلی از مشکلات و محدودیت‌های صادرکننده ایرانی، با دست بازتر، میدان مانور بیشتری برای صادرات محصولاتشان دارند. چه مواجه‌ای با این رقبا باید داشته باشیم؟
در منطقه، رقبای اصلی ما در حوزه کشاورزی ترکیه، عربستان سعودی، امارات و تا حدی پاکستان است. ترکیه با زیرساخت‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری در فرآوری، در صادرات میوهجات، سبزیجات، غلات و محصولات لبنی از ما پیشی گرفته و دسترسی آسان به اروپا مزیت بزرگی برای آنهاست. عربستان سعودی با تمرکز بر خرما، غلات و محصولات لبنی و استفاده از فناوری‌های مدرن، در حال تقویت جایگاه خود است، هرچند محدودیت آب، آنها را آسیب‌پذیر کرده است.
امارات به‌عنوان هاب صادرات، محصولاتی مانند زعفران، پسته و میوهجات ایران را با برند خود به بازارهای جهانی عرضه می‌کند و از زیرساخت‌های لجستیکی قوی بهره می‌برد. پاکستان در غلات (برنج) و میوه‌های استوایی رقابت شدیدی ایجاد کرده است. در حوزه زعفران، افغانستان به‌عنوان رقیب نوظهور با حمایت بین‌المللی در حال رشد است؛ اما هنوز به سطح کیفیت و حجم ما نرسیده است. به‌طور کلی، رقبا با ثبات سیاست‌ها، بازاریابی قوی و فناوری پیشرفته از ما سبقت گرفته‌اند و ما باید با بهبود زیرساخت‌ها و کیفیت، جایگاه خود را پس بگیریم.
برخلاف رقبای منطقه‌ای، صادرکننده ایرانی چه در حوزه کشاورزی و چه بخش‌های دیگر با مشکل بزرگی به نام تحریم روبه‌رو است که تبادلات مالی را با مشکل اساسی مواجه کرده، قطعا ادامه این روند فاصله ما با رقبای‌مان را در منطقه بیشتر خواهد کرد و به بازارهای صادراتی ما ضربه خواهد زد. نظرتان در این رابطه چیست؟
خوشبختانه شاهد رشد صادرات کشاورزی هستیم. بر اساس آمار سال 1403، ارزش صادرات این بخش در شش‌ماهه نخست به بیش از 2.25 میلیارد دلار رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال به حدود 5 میلیارد دلار رسیده باشد که رشدی 36 درصدی نسبت به سال قبل دارد. این صادرات شامل میوهجات، سبزیجات، غلات، زعفران، خشکبار، مرغ، تخم‌مرغ و لبنیات می‌شود. با این حال، این رقم کمتر از نیمی از ظرفیت واقعی ماست.
تحریم‌ها از طریق محدودیت‌های بانکی و افزایش هزینه‌های لجستیک 10 تا 30 درصد به صادرات ضربه زده‌اند. صادرکنندگان مجبورند از واسطه‌ها استفاده کنند که سود را کاهش می‌دهد. همچنین، عدم دسترسی به تجهیزات مدرن (مانند ماشینآلات کشاورزی و سیستم‌های سردخانه‌ای) بهره‌وری را پایین آورده است. با این وجود، تمرکز بر بازارهای منطقه‌ای و انعطاف‌پذیری بخش خصوصی، بخشی از فشار تحریم‌ها را جبران کرده و کشاورزی را به یکی از معدود حوزه‌های مقاوم در برابر تحریم تبدیل کرده است.
با تمام این تفاسیر و چالش‌هایی که برای استفاده از تمام ظرفیت و پتانسیل حوزه صادرات محصولات کشاورزی وجود دارد، چه انتظاری از دولت برای بهبود این فضا دارید. به نظر شما دولت برای افزایش سهم ایران در بازارهای جهانی باید چه قدمی بردارد.
از دیدگاه کمیسیون کشاورزی اتاق ایران، دولت باید اقدامات زیر را در اولویت قرار دهد:
ثبات سیاستهای صادراتی: توقف تصمیمات خلق‌الساعه مانند ممنوعیت صادرات سبزمینی یا حبوبات و تدوین استراتژی بلندمدت برای حمایت از کل زنجیره کشاورزی.
سیاست ارزی: ما همواره تاکید کرده‌ایم که دولت باید ارز را تک نرخی کند، در کنار پیش برد این سیاست تا محقق شدن آن، صادرات بخش کشاورزی از سازکار پیمان سپاری ارزی و چرخه مالی پر اشکال معاف کند.
تقویت زیرساخت‌ها: توسعه سردخانه‌ها، پایانه‌های صادراتی و ناوگان حمل‌ونقل یخچالدار برای حفظ کیفیت میوهجات، سبزیجات، گوشت و لبنیات.
حمایت مالی: ارائه تسهیلات کمبهره و رفع موانع ارزی برای صادرکنندگان در تمام بخش‌ها، از زعفران تا محصولات دامی.
دیپلماسی اقتصادی: تقویت و افزایش رایزنان بازرگانی و انعقاد توافقنامه‌های تجاری برای کاهش تعرفه‌ها و دسترسی به بازارهای جدید.
مدیریت منابع و فناوری: گسترش کشاورزی هوشمند و آبیاری نوین برای تضمین تولید پایدار غلات، میوهجات و محصولات دامی در شرایط کم‌آبی.
انتظار داریم دولت با همکاری اتاق ایران، کشاورزی را به‌عنوان ستون اقتصاد غیرنفتی تقویت کند تا نه‌تنها نیاز داخلی تأمین شود، بلکه ایران به صادرکنندهای پیشرو در صنعت غذا و کشاورزی منطقه تبدیل شود.