اسحاق بندانی، رییس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران عصر چهارشنبه 12 شهریور ماه در نشست هم‌اندیشی روسای کمیسیون‌های تخصصی اتاق ایران با مهدی دوستی معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منطقه‌ای وزارت کشور که با حضور رییس و نایب رییس اتاق ایران به منظور «آسیب‌شناسی رسوب کالا در گمرکات» برگزار شد، گفت: مدت زمان طولانی ترخیص کالا، یعنی یک کانتینر که باید ظرف چند روز در کارخانه باز شود، هفته‌ها در بندر خاک می‌خورد. یعنی هزینه‌های دموراژ و انبارداری سالانه بیش از یک میلیارد دلار است و بسیاری از خطوط تولید ما، از صنایع غذایی تا داروسازی، به دلیل تأخیر مواد اولیه، ضررهای چند میلیارد دلاری می‌دهند.
رییس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران با بیان اینکه «رسوب کالا» فقط یک مشکل لجستیکی نیست بلکه یک علائم حیاتی از ناکارآمدی است؛ تاکید کرد: تجربه جهانی نشان می‌دهد که مسئله رسوب کالا در بنادر، حل‌شدنی است.
او در ادامه به برخی نمونه‌های بین‌المللی در زمینه رفع مشکل رسوب کالا در بنادر اشاره کرد و توضیح داد: در دهه ۸۰ میلادی، سنگاپور هم با صف‌های طولانی ترخیص مواجه بود. اما در ۱۹۸۹ سامانه TradeNet را راه‌اندازی کرد. طبق مطالعه TRS در سال ۲۰۲۰، کل زمان چرخه (TTC) نسبت به ۲۰۱۸ ، 7.14 درصد کوتاه‌تر شده است. مهم‌تر اینکه امروز بیش از 99 درصد مجوزها در سنگاپور در ظرف کمتر از ۱۰ دقیقه صادر می‌شود و امروز سنگاپور یکی از سریع‌ترین مراکز تجارت جهان است.
بندانی همچنین با بیان اینکه قبل از ۲۰۰۸ تجارت در اتحادیه اروپا با توقف‌های طولانی برای بازرسی و کنترل مرزی روبه‌رو بود، تصریح کرد: با اجرای برنامه فعال اقتصادی مجاز (AEO)، تعداد فعالان از ۵۱۲ شرکت به بیش از ۱۸ هزار رسید و امروز 74 درصد واردات و 83 درصد صادرات اتحادیه اروپا از طریق همین فعالان انجام می‌شود. این یعنی اکثریت تجارت اروپا تحت پوشش یک نظام اعتماد هوشمند است.
رییس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران به «پنجره واحد» دوبی نیز اشاره کرد و بیان داشت: بندر جبل‌علی، روزگاری پر از فرم‌های کاغذی بود. اما امروز با پورتال Dubai Trade همه‌چیز دیجیتال شده است. در سال ۲۰۲۳ بیش از ۳۲ میلیون تراکنش دیجیتال در این پورتال ثبت شد. این یعنی هیچ تجارتی بدون گذر از این سیستم انجام نمی‌شود و نماد یک پنجره واحد واقعی است.
این فعال اقتصادی، پیام مشترک تجربه‌های جهانی در زمینه حل مشکلات رسوب کالا در بنادر را در این موضوع دانست که «مشکل رسوب و تأخیر، با تغییر نگاه حکمرانی و بکارگیری ابزارهای درست، قابل حل است.»
اسحاق بندانی، مشکل اصلی در کشور را نه کمبود منابع، بلکه اتلاف منابع دانست و از «تورم کنترل»، «چندمرجعی بودن»، «شاخص‌های غلط» و «بی‌اعتمادی متقابل» به عنوان چهار عارضه در مدل سنتی «کنترل همگانی» نام برد و توضیح داد: منظور از «تورم کنترل» این است که هر بحران یک کنترل جدید اضافه می‌کند، اما هیچ کنترلی حذف نمی‌شود. نتیجه «چندمرجعی بودن» نیز این است که هر سازمان مجوز خودش را می‌خواهد و هر درگاه یک صف تازه ایجاد می‌کند.
او با بیان اینکه نتیجه «شاخص‌های غلط» در مدل سنتی «کنترل همگانی»، سنجش موفقیت بر اساس تعداد بازرسی است و نه سنجش بر اساس زمان ترخیص؛ گفت: در زمینه عارضه «بی‌اعتمادی متقابل» نیز باید گفت که بخش خصوصی مظنون همیشگی است. دولت همه را کنترل می‌کند و ازدحام بیشتر منجر به فساد بیشتر و بی‌اعتمادی بیشتر می‌شود. این همان چرخه معیوبی است که ما را به نقطه امروز رسانده است.
رییس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران با تاکید بر اینکه باید از مدل «کنترل پلیسی» عبور کنیم و به سمت اعتماد هوشمند (Risk-based) حرکت کنیم، از کنترل متناسب با ریسک، قواعد پیش‌بینی‌پذیر و پایدار، حسابرسی پس از ترخیص به‌جای بازداشتن همه محموله‌ها و شفافیت شاخص‌ها به عنوان مولفه‌های اعتماد هوشمند نام برد.
بندانی در تشریح چهار کلید موفقیت در سطح بین‌المللی برای جاری و ساری شدن اعتماد هوشمند، به مواردی نظیر . AEO فعال اقتصادی مجاز؛ MRA . توافق متقابل؛ اعتماد نهادی به بخش خصوصی و سیستم اعتباری (Credit-based) اشاره کرد و گفت: در صورت اجرای «فعال اقتصادی مجاز»، شرکت‌های خوش‌سابقه می‌توانند گذرنامه اعتماد بگیرند. این یعنی مسیر سبز واقعی، ترخیص فوری و کنترل پس از ترخیص (PCA). اگر این راه را برای ترخیص دارو و نهاده‌ها آغاز کنیم، زمان ترخیص را می‌توانیم به زیر ۷ روز برسانیم.
او درباره کلید موفقیت در کاهش زمان ترخیص کالا بر اساس «توافق متقابل»، بیان داشت: اگر یک شرکت در ایران AEO شد، باید در مقصد مثل امارات یا اوراسیا هم تسهیلات مشابه داشته باشد. گزارش APEC نشان می‌دهد این سازوکار زمان ترخیص را تا 80 درصد کاهش می‌دهد.
این فعال بخش خصوصی افزود: در مدل «اعتماد نهادی به بخش خصوصی» نیز بخش خصوصی از «مظنون همیشگی» به «شریک راهبردی» تبدیل می‌شود؛ که در این صورت، لازم است اصل «یک‌بار ارائه» اسناد، حضور تشکل‌ها در تدوین دستورالعمل‌ها و مسئولیت‌پذیری متقابل اجرا شود.
اسحاق بندانی در تبیین سطح دوم راهکارها برای کاهش زمان ترخیص کالا از بنادر و گمرکات با نگاهی بومی، گفت: برای ایران کافی نیست که فقط ابزارهای جهانی را کپی کنیم. بلکه ما نیاز به راهکارهای قوی‌تر و موسّع‌تر داریم.
او در این راستا بر یکپارچه‌سازی حکمرانی تجارت تاکید کرد و افزود: امروز بیش از ۲۰ دستگاه در ترخیص دخالت دارند. باید یک ستاد ملی تسهیل تجارت با اختیار الزام‌آور تشکیل شود؛ همه سازمان‌ها به آن پاسخ‌گو باشند و شاخص اصلی، TRS باشد. همچنین به نهاد تنظیم‌گر مستقل (Regulator) نیاز داریم تا این نهاد تضمین کند که هیچ سازمانی هم‌زمان «بازیکن و داور» نباشد، داده‌های ترخیص و دموراژ به‌صورت عمومی منتشر شود و انحصارها و تبعیض‌ها حذف شود.
رییس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران، دیجیتالی‌سازی عمیق را لازمه کاهش رسوب کالا در بنادر دانست و گفت: باید فراتر از پنجره واحد برویم یعنی اسناد الکترونیک (e-BL, e-CMR, e-Invoice)، بلاک‌چین در Secure Chain برای امنیت و اتصال API کامل بین گمرک، بانک، بیمه و انبارها مدنظر قرار گیرد.
بندانی همچنین ضمن تاکید بر تقویت دیپلماسی لجستیک منطقه‌ای، تصریح کرد: بخش مهمی از رسوب، خارج از مرز ایران رخ می‌دهد. بنابراین ما باید با امارات، اوراسیا و چین کریدور سبز ایجاد کنیم؛ صندوق ضمانت مشترک برای پوشش ریسک‌ها داشته باشیم و توافقات منطقه‌ای را به خدمت بگیریم.
او بخشی از صف‌های ترخیص کالا را به خاطر ساختار تعهد ارزی و نظام بانکی دانست و خواستار اصلاح اقتصاد سیاسی ترخیص شد و درباره راهکارهای آن گفت: فعالان خوش‌سابقه سریع ارز بگیرند و بعد تسویه کنند و KPI بانک مرکزی و گمرک به «کاهش رسوب» گره بخورد، نه «شدت کنترل».
این فعال اقتصادی جمع‌بندی کرد: مشکل ما کمبود پول یا نیروی انسانی نیست. مشکل ما مدل حکمرانی است. اگر چهار کلید جهانی AEO، MRA، اعتماد نهادی، سیستم اعتباری را با پنج راهکار یعنی یکپارچه‌سازی حکمرانی، Regulator مستقل، دیجیتالی‌سازی عمیق، دیپلماسی لجستیک، اصلاح اقتصاد سیاسی ترکیب کنیم، کنترل‌ها هدفمند می‌شوند، صف‌ها می‌شکنند، هزینه‌ها پایین می‌آید و پیش‌بینی‌پذیری و رقابت سالم برمی‌گردد.