در سال‌های اخیر، ایران در کنار سایر کشورهای جهان و با توجه به اهمیت ویژه سرمایه‌گذاری خارجی، تلاش‌های زیادی برای جذب سرمایه به عمل‌آورده است. به‌رغم این تلاش‌ها، با توجه به پتانسیل‌های فراوان، ظرفیت‌ها و موقعیت ژئواستراتژیک ایران در مقایسه با کشورهای دیگر، نتیجه شایانی حاصل نشده و میزان جذب سرمایه‌گذاری خارجی ایران، نسبت به توانمندی‌های آن، بسیار پایین است. این موضوع یعنی تلاش زیاد و عدم کسب نتیجه متناسب، به چالش اساسی پیش روی تصمیم‌گیرندگان اقتصادی کشور تبدیل و بررسی‌های متعددی برای آسیب‌شناسی این موضوع انجام‌شده است. اگرچه قبلاً تحریم‌های بین‌المللی یکی از دلایل عمده‌ای بود که سرمایه‌گذاران به سرمایه‌گذاری در ایران رغبت نشان نمی‌دادند ولی بعد از امضای تفاهم‌نامه برجام انتظار این است که آمدوشد هیات‌های خارجی به ایران به نتیجه عملیاتی ختم شود؛ اما این‌گونه نیست. از طرف دیگر، عده‌ای معتقدند موانع و محدودیت‌های داخلی و بوروکراسی زائد اداری مانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌شود و چنانچه این موانع برطرف شود، جذب سرمایه‌گذاری خارجی در ایران بیشتر می‌شود.
فریال مستوفی، رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری اتاق ایران و قاسمعلی جباری، عضو رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری اتاق اصفهان در میزگردی تخصصی، از موانع متعدد در این حوزه می‌گویند. هر دو کارشناس اقتصادی به تأثیر سرمایه‌گذاری در توسعه اقتصادی اشاره دارند؛ اما موانع زیادی بر سر راه جذب سرمایه‌گذاری در کشور وجود دارد. آن‌ها مهم‌ترین موانع را رقابت بنگاه‌های دولتی با بخش خصوصی می‌دانند و نبود برنامه منسجم برای جذب سرمایه‌گذاری.
شرایط لازم برای جذب سرمایه‌گذاری در ایران چیست؛ آیا در این مدت توانسته‌ایم زیرساخت‌های لازم را فراهم را برای این کار آماده کنیم یا نه؟
فریال مستوفی: بعد از امضای تفاهم‌نامه برجام اقبال بین‌المللی برای جذب سرمایه‌گذار مثبت است؛ نتیجه این را می‌توانیم در آمدوشد هیات‌های تجاری از کشورهای مختلف دنیا به ایران ببینیم. اما من معتقدم ما نمی‌توانیم یک‌شبه شرایط را فراهم کنیم یا ره چندساله را برویم. باید مرحله‌به‌مرحله کار را پیش برد. مثلاً در کمیسیون سرمایه‌گذاری اتاق ایران، قوانین و مقررات و بخشنامه‌های مرتبط با سرمایه‌گذاری، بررسی و پردازش می‌شود و با ارائه راهکارهای قانونی لازم در خصوص رفع قوانین و بخشنامه‌های مزاحم، خلاهای قانونی، اجرای نادرست یا ناقض قوانین و همچنین پیشنهاد اصلاح قوانین و مقررات ارتقای امنیت اقتصادی و سرمایه‌گذاری و حمایت از سرمایه‌گذاری به‌طور تفضیلی بررسی‌شده و نتیجه در قالب یک گزارش به کمیته ماده 76 ارجاع شده است؛ همچنین در برنامه ششم توسعه به مواردی اشاره‌شده است که بخش خصوصی بتواند از فاینانس‌ها استفاده کند. ما نمی‌توانیم توقع داشته باشیم که همه راه‌ها را یک‌باره برویم؛ بخصوص اینکه ایران سال‌ها تحریم بوده است و جو سنگینی علیه ایران شکل‌گرفته بود. برای همین معتقدیم حتی اگر در این مدت قدم کوچکی برداریم به نظر می‌رسد امیدی به بهبود وضعیت در آینده است. ما نباید نسبت به وضعیت آینده ناامید شویم.
این موارد در برنامه ششم چیست؟
مستوفی: در برنامه ششم توسعه مصوباتی وجود دارد که بر اساس آن به سرمایه‌گذاری خارجی توجه شده است به‌طوری‌که حداقل سالانه 60 میلیارد دلار نیاز به سرمایه‌گذاری خارجی داریم که مسلماً برای تحقق آن نیازمند مقدمه سازی‌ها و ابزارهای لازم هستیم.
ارزیابی شما از وضعیت امروز ایران برای سرمایه‌گذاری چیست؟
مستوفی: ما باید بتوانیم از شرایط امروز ایران بیشترین استفاده را ببریم. به‌هرحال دولت اعتدال، چهار سال آینده تمدیدشده است و در این چهار سال فرصت‌هایی برای حضور هیات تجاری در ایران فراهم خواهد شد که این فرصت‌ها در امتداد چهار سال قبلی کشور است. از طرف دیگر باید اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در این وضعیت نسبت به مطالبات جدی خود کنشگری داشته باشد. اتاق باید در موقعیت‌های مناسب با صدور بیانیه‌ای مواضع و مطالبات خود را بیان کند. اتاق باید نسبت به برخی سیاسی‌کاری‌ها که تأثیر منفی آن بر روی اقتصاد مشهود است، موضع جدی و انتقادی داشته باشد. از طرف دیگر باید به بندهای برنامه ششم توسعه در حوزه سرمایه‌گذاری نظارت شود و موارد خلاف آن، پیگیری شود.
به‌طور مشخص وضعیت سرمایه‌گذاری در ایران بعد از رفع تحریم‌ها چگونه است؟
مستوفی: عده‌ای می‌گویند بعد از پساتحریم 12 میلیارد دلار جذب سرمایه داشتیم؛ اما چقدر از این سرمایه‌ها عملیاتی شده است؟ من معتقدم بخشی از این‌ها، در حد عدد بر روی کاغذ بوده است. ایران پتانسیل بالایی برای سرمایه‌گذاری دارد، نفت، گاز معدن، دارا بودن 68 نوع ماده معدنی و قرار گرفتن در میان 15 قدرت معدنی جهان،، دسترسی به آب‌های آزاد از شمال و جنوب، کارگر ماهر، جمعیت 80 میلیونی و جمعیت 300 میلیونی منطقه، که باعث می‌شود ایران هاب سرمایه‌گذاری منطقه باشد، ولی به دلایلی از گذشته تابه‌حال نتوانسته به این هدف برسد.
چرا ایران نتوانسته از این پتانسیل بهره بگیرد؟
قاسمعلی جباری: سرمایه‌گذار به امنیت نیاز دارد، سرمایه‌گذار خارجی به ایران آمدورفت دارد ولی احساس امنیت لازم را حس نمی‌کند، اقتصاد در کشور دستوری است و به دلایل سلیقه‌ای همه رویه‌ها تغییر می‌کند. در فضای بی‌ثباتی سیاست‌های اقتصادی کسی میل نمی‌کند سرمایه خود را وارد چرخه کار کند.
مستوفی: برخوردهای سلیقه‌ای در اجرای قوانین باعث شده است که میل به سرمایه‌گذاری در ایران کاهش یابد. از طرفی مراجع نظارتی و بازرسی برای رسیدگی سریع به مشکلات فعالان اقتصادی وجود ندارد. درواقع پتانسیل ایران برای جذب سرمایه‌گذاری در حوزه‌های متعدد عالی است. اما ظرف 16 سال 42 میلیارد جذب سرمایه داشتیم که ازنظر من این هم جای سؤال دارد! البته امنیت سیاسی ایران در منطقه بسیار خوب است ولی در خصوص امنیت اقتصادی پایه و اساس درستی ندارد و این وضعیت در تصمیم سرمایه‌گذار داخلی و خارجی تأثیر منفی دارد.
موانع و مشکلات کدام است؟
مستوفی: سرمایه‌گذار تکلیف خود را نمی‌داند؛ اقتصاد ایران دولتی است، خیلی از طرح‌های اجراشده توسط دولت توجیه اقتصادی ندارد و بخش خصوصی نمی‌تواند در طرح‌های فاقد توجیه اقتصادی وارد شود. از طرف دیگر شناسایی شرکت، طرف قرارداد و سوابق مالی و کاری بنگاه‌های طرف مذاکره، برای سرمایه‌گذار خارجی دشوار است. آن‌ها تمایل دارند در بخش‌هایی سرمایه‌گذاری کنند که شفاف باشد و توجیه اقتصادی داشته باشد نه طرح‌هایی که تنها بر روی کاغذ نوشته‌شده باشد.
اخیراً مرکز خدمات سرمایه‌گذاری در اتاق تهران راه‌اندازی شده است؛ شما در این مرکز چه‌کارهایی را پیگیری خواهید کرد؟
مستوفی: ما باید بتوانیم برای جذب سرمایه‌گذاری در ایران و اهمیت سرمایه خارجی و داخلی کار منسجمی انجام دهیم؛ ما در این سامانه تلاش می‌کنیم که اطلاعات منسجمی را به سرمایه‌گذاران ارائه دهیم تا اینکه آن‌ها به‌صورت هدفمند وارد ایران شوند. در حال حاضر این سامانه کامل‌ترین مرکزی است برای جذب سرمایه‌گذاری. بخش خصوصی باید وارد عرصه عمل شود و برنامه عملیاتی و پروپوزال عملیاتی با توجیه اقتصادی داشته باشد. یکی از این کارها، فرهنگ‌سازی است. بخش دولتی نباید در فعالیت‌هایی که بخش خصوصی در رقابت سالم و با هزینه کمتر و کارایی بیشتر قادر به انجام آن است وارد شود.
جباری: هیات تجاری زیادی بعد از برجام به ایران آمده‌اند. ما در اصفهان با چندین هیات دیدار کرده‌ایم ولی برنامه منسجمی وجود ندارد که ارتباط با این گروه‌ها به‌صورت هدفمند انجام شود.
این خلأ از کجا نشات می‌گیرد؟
جباری: بخش خصوصی ما توانمند نیست. ما نیاز به توانمند شدن داریم ولی متأسفانه توان رقابتی ما کم است.
چرا؟
جباری: چون دولت با بخش خصوصی رقابت می‌کند. در این شرایط چطور بخش خصوصی می‌تواند در مقابل دولت دست به رقابت بزند.
مستوفی: باید به بخش خصوصی اعتماد کرد و بخش خصوصی واقعی را تقویت نمود.
برای سروسامان دادن به وضعیت سرمایه‌گذاری و بردن آن به حوزه‌های صنعت و معدن چه باید کرد؟
جباری: سرمایه‌گذار در ایران برای کالای تولیدی و مشارکتی نیاز به بازار هم دارد. ما در کنار فراهم کردن شرایط سرمایه‌گذاری به بازاریابی هم نیاز داریم؛ اما این مسئله هم‌شکل نگرفته است. در بعضی از حوزه‌ها بازار ایران اشباع‌شده است؛ مثلاً درزمینهٔ کاشی، سرامیک و سیمان ما اشباع‌شده‌ایم اما در بعضی از قسمت‌ها نیاز به فراهم کردن فرصت‌ها داریم. اما نه ما این نیازها را دقیق می‌شناسیم و نه سرمایه‌گذار خارجی می‌خواهد در حوزه نیاز ما سرمایه‌گذاری کند. آن‌ها به دنبال این هستند که درجاهایی که ما نیاز داریم کالای خود را به ایران وارد کنند نه اینکه در ایران تولیداتی داشته باشند. درجایی هم که محصولات ما به بازار صادراتی نیاز دارد، بازار آن‌ها به روی محصولات ما بسته است.
مستوفی: برای سروسامان دادن به وضعیت سرمایه‌گذاری نیازمند مقدمه‌سازی‌هایی هستیم. فراهم نمودن بسترهای لازم و ایجاد زیرساخت‌های موردنیاز در خصوص جذب سرمایه‌گذار در حوزه صنعت و معدن، ضروری است.
جباری: در کنار جذب سرمایه‌گذاری به بازار نیاز داریم. ما باید در چند نقطه دنیا بازارچه ایجاد کنیم تا عرضه کالا و خدمات در این حوزه‌ها انجام شود. اما کسی برای آن حوزه‌ها برنامه‌ای ندارد. اتاق‌ها باید پایگاه فکری ایجاد کنند. در بازارچه مرزی ما هیچ خبری نیست. اگر برنامه‌ریزی‌شده، عمل کنیم باید پایگاه داشته باشیم که فعالان اقتصادی دو طرف را در آن پایگاه جمع کنیم؛ دران صورت است که می‌توان ز این آمدوشدها نتیجه گرفت. برگزاری نمایشگاه‌ها خوب است ولی در پایگاه مستقل، می‌توان نتیجه خوب گرفت. ما مدیریت منسجم و پایگاه اقتصادی واحدی لازم داریم ولی تا اینجای کار هیچ برنامه منسجمی وجود ندارد.
چرا این کار را بخش خصوصی انجام نداده است؟
جباری: برنامه‌ریزی ما به سیستم دولتی وابسته است. بخش خصوصی با حجم 15 درصدی نمی‌تواند توان تصمیم سازی برای 85 درصد بخش دولتی را داشته باشد. ما برنامه‌نویس و تأثیرگذار نیستیم. بخش خصوصی چقدر در اقتصاد کلان تأثیرگذار است؟ ما ناگزیر به همراهی با دولتیم.
مستوفی: من معتقدم باید برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی بسترهایی را آماده کنیم. ما نیاز به‌پیش نیازهایی داریم. مقداری از این به دست بخش خصوصی حل می‌شود ولی اکثراً در اختیار دولت است. مثلاً برای سرمایه‌گذاری در حوزه معدن تا زیرساخت‌ها درست نشود سرمایه‌گذار وارد ایران نمی‌شود. آن‌ها وظیفه ورود سرمایه دارند نه وظیفه ایجاد زیرساخت‌ها. چون به لحاظ اقتصادی هم این کار توجیه ندارد. دولت باید به بخش خصوصی اعتماد کند، اختیارات لازم را به بخش خصوصی بدهد و با تعامل بین این دو بخش می‌توان برنامه‌ریزی منسجم و عملیاتی تدوین کرد. به نظرم برای سرمایه‌گذاری مستقیم خیلی زود است و ما باید برای این حوزه بسته‌ای را آماده کنیم و گام‌هایی را برداریم. امیدوارم دولت دوازدهم هم به ما کمک کند.
جباری: باید بخش خصوصی و دولت باهم تعامل کنند. واقعاً مطالبه بخش خصوصی از دولت دوازدهم این است با بخش خصوصی تعامل کنند. باید بدانند این بخش خصوصی است که اقتصاد ایران را پویا و کارآمد می‌کند. از طرف دیگر، سرمایه‌گذارها هم باید به‌غیراز حوزه نفت، گاز و پتروشیمی به حوزه‌های دیگر هم توجه کنند.
مستوفی: گرچه عدم دخالت در اقتصاد موضوعی است که هیچ دولتی نمی‌تواند یک‌شبه برای آن تصمیم بگیرد اما توقع ما این است که برای انجام این موضوع در بلندمدت برنامه‌ریزی کند. یکی از گام‌های اصلی این برنامه‌ریزی می‌تواند تقویت بخش خصوصی باشد. شرط اصلی استحکام و رشد مستمر اقتصادی تقویت بخش خصوصی است. رقابت با بخش خصوصی توسط دولت، این پویایی را از بخش خصوصی می‌گیرد و نتیجه آن مستقیم رشد و توسعه اقتصادی را تهدیدی می‌کند.