موفقیت در تولید شکر، نتیجه اعتماد دولت به بخش خصوصی است

جشن تولید ملی شکر فردا به میزبانی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و همکاری انجمن صنایع قند ایران برگزار می‌شود. تولید شکر در سال 1395 به یک‌میلیون و 650 هزار تن رسید که رکورد تاریخی در این بخش محسوب می‌شود. این میزان تولید، کشور را به خودکفایی 75 درصدی در این بخش رسانده است.

برای بررسی جزئیات تولید شکر و چگونگی دستیابی به این موفقیت با علیرضا اشرف، رئیس هیات مدیره انجمن صنایع قند ایران گفتگو کرده‌ایم. اشرف از تاریخ تولید شکر در ایران گفت و رسیدن به رکورد تولید را ناشی از تعامل دولت و بخش خصوصی دانست. به گفته دبیر کل اتاق ایران، باید موفقیت‌ها و نحوه رسیدن به آن را نشان داد تا بتوان برای سایر بخش‌ها نیز از آن الگو گرفت.

تولید شکر در ایران به رکورد تاریخی خود رسیده است. اگر امکان دارد ابتدا تاریخچه تولید شکر در ایران را بیان کنید؟

تولید شکر در ایران از سال 1274 آغاز شده است اولین کارخانه در کهریزک تهران نصب شد. تا آن زمان مصرف شکر در ایران فقط با واردات از کشور روسیه و ترکیه تأمین می‌شد. این کارخانه با ظرفیت اندک به میزان 150 تن چغندرقند وارد این کارخانه می‌شد یعنی روزانه 16 تن قند و شکر تولید می‌کرد. این کارخانه مدت کوتاهی فعالیت داشت اما رقابت‌هایی که هم جنبه سیاسی و هم اقتصادی داشت، موجب توقف فعالیت آن شد. واردکنندگان این محصول و کشورهایی که از عدم فعالیت این کارخانه نفع می‌بردند به مقابله با تولید آن پرداختند حتی می‌گفتند که خاک مرده با آن مخلوط می‌کنند و با همین موضوع فتوایی گرفتند که شکر تولید داخل حرام است. در تولید برخی مواد غذایی درصدی خاک فسیل استفاده می‌شود که خاک مرده نیست اما از این طریق فتوا گرفتند تا اولین کارخانه تولید شکر در ایران متوقف شد. با این توصیف کارخانه‌ای که سال 1274 راه‌اندازی شد در سال 1279 تعطیل شد. تا سال 1311 دیگر تولید شکر در ایران شکل نگرفت. در سال 1311 تا 1314 در زمان رضاشاه چند کارخانه تأسیس شد که ظرفیت‌های هرکدام حدود 500 تن ورودی چغندرقند بود. آن زمان کارخانه‌های شکر، برق موردنیاز خود را خودشان تولید می‌کردند بنابراین قبل از این برق به برخی شهرها راه پیدا کند، این کارخانه‌ها برق را به آن شهرها بردند.

تا سال 1356 تعداد 34 کارخانه شکر در ایران ساخته شد که برخی از این کارخانه‌ها به‌تدریج تا سال 1360 به راه‌اندازی رسید. این کارخانه‌ها مربوط به تولید شکر از چغندرقند است. کارخانه‌های دیگری نیز فعال شدند که تولید شکر از نیشکر را دنبال می‌کردند مانند کارخانه نیشکر هفت‌تپه که در این بخش مشهور است که روزانه 8 هزار تن ورودی نیشکر داشت. نیشکر کارون نیز پس‌ازآن در سال 1356 تأسیس شد که بزرگ‌ترین کارخانه خاورمیانه بود. این کارخانه روزانه 20 هزار تن روزانه ورودی نیشکر داشت. پس از انقلاب کارخانه قند نقده تأسیس شد که پیرو سفر مقام معظم رهبری به این شهر، استارت آن خورد.

کارخانجات تولید قند و شکر تا پیش از تأسیس کارخانه نقده در آذربایجان غربی عموماً در مناطق خوزستان و یا غرب کشور بودند. در زمان جنگ تحمیلی این کارخانه‌ها عموماً زیر توپ بودند اما در دوره جنگ هیچ کارخانه‌ای متوقف نشد و در این شرایط به تولید ادامه دادند.

نقش دولت در این صنعت چه بوده است؟

تولید قند و شکر تا سال 1371 در انحصار دولت قرار داشت. کلیه امور در این زمینه با تصدی‌گری دولت انجام می‌شد. دستمزد، ماده اولیه و انرژی از سوی دولت تعیین می‌شد. کل محصول را نیز دولت می‌خرید و پول آن را نیز پرداخت می‌کرد. در دهه 70 مسئله فضای باز اقتصادی مطرح شد؛ ضمناً تولید بزرگی در دوره ریاست جمهوری مرحوم هاشمی رفسنجانی آغاز شد که با تأسیس 7 واحد 100 هزار تنی تولید از نیشکر رقم خورد. تا قبل از این کارخانه‌ها دو کارخانه نیشکر داشتیم اما از سال 1372 به بعد 7 کارخانه دیگر به آن اضافه شد.

روند افزایش تولید شکر در دهه 80 نیز ادامه پیدا کرد؟

تلاش‌ها در بخش‌های کشاورزی و صنعتی حوزه قند و شکر که از سال 1274 در کشور آغازشده است، به‌جایی رسید که در سال 1384 و 1385 به پیک تولید شکر در کشور رسیدیم. در این سال‌ها تولید کشور به یک‌میلیون و 256 هزار تن رسید. دولت بخشی از محصول را می‌خرید و بخشی را نیز تولیدکننده‌ها اجازه داشتند به قیمت مصوب شرکت بازرگانی دولتی بفروشند.

چرا در نیمه دوم دهه 80 میزان تولید شکر افول کرد؟

سال 1385 سیاست دیگری از راه رسید که معادله تولید این محصول را بر هم زد. تعرفه واردات شکر به صفر رسید و ارز سوبسیدی دولتی به واردات گسترده آن انجامید. در سال 1385 معادل 2 میلیون و 548 هزار تن شکر وارد کشور شد. با این اتفاق کل صنعت با انباشت کالا در انبارها مواجه و وضعیت کارخانه‌ها به چالش کشیده شد. تولید کشور در سال 1386 و 1387 به حدود 600 هزار تن رسید که ناشی از سیاست‌های ذکر شده بود. این موضوع صدای صنعتگران و فعالان کشاورزی مرتبط با این حوزه ره بلند کرد و اعتراض‌ها بالا گرفت. نشست‌های زیادی میان فعالان انجمن صنایع قند با نمایندگان مجلس برگزار شد. با این اعتراض‌ها، اندکی چرخش در سیاست‌ها اعمال شد اما آن‌گونه نبود که تولید به رکورد سال 1385 نزدیک شود. در سال‌های 1388 به بعد حدوداً تولید شکر به 900 هزار تن رسید.

عملکرد دولت یازدهم در این بخش چگونه بود؟

از سال 1392 روند افزایش تولید شکر، آغاز شد و سیاست‌ها به‌گونه‌ای تنظیم شدد که این رشد پایدار ماند. در طول 4 سال گذشته به‌طور متوازن سالانه بیش از 80 هزار تن به تولید شکر اضافه شد. بااینکه زیاد با تعرفه در این بخش بازی نشد و از 30 درصد به 26 و بعد به 20 درصد رسید، واردات بی‌رویه از سوی کنترل شد. تنظیم عرضه و تقاضا به‌خوبی در این بخش انجام شد. بخشی از مدیریت تنظیم بازار از سوی دولت به انجمن صنایع قند واگذار شد و دولت سیاست‌های حمایتی خود را فعال کرد. درعین‌حال قیمت تجاری این محصول در حداقل نگه داشت. در حال حاضر قیمت در کارخانه 2 هزار و 525 تومان است که از 90 درصد مواد غذایی ارزان‌تر است.

تغییر روش دولت، حمایت و کمک به مدیریت بخش خصوصی جواب داد. در سال 1370 معدل تولید در هکتار معادل بین 24 تا 28 تند برای چغندرقند بوده و برای نیشکر 70 تن بوده است. تحول بزرگ در این بخش این است که امروز 53 تن در هکتار چغندرقند تولید می‌شود. نه‌تنها تناژ تولید در هکتار افزایش یافت بلکه درصد قند موجود در چغندر از 16 به 18 درصد رسید. کیفیت چغندر تولیدی افزایش قابل‌توجهی را تجربه کرد که تحول چشمگیری در بخش کشاورزی محسوب می‌شود. کیفیت، میزان تولید و درصد قند در هکتار با افزایش قابل‌توجهی مواجه شد. هیچ هیدروکربوری را نمی‌توان پیدا کرد که از زمین گرفته شود و به این میزان بازدهی داشته باشد. این بازدهی ازنظر تولید انرژی، رقم بسیار بالایی محسوب می‌َشود. در کنار این محصول، علوفه نیز تولید می‌شود و محصولات دیگری به‌غیراز قند و شکر نیز از این محصول کشاورزی استحصال می‌شود.

قبلاً از 200 هزار هکتار زمین، حدود 450 هزار تن چغندرقند برداشت می‌شد در حال حاضر از 107 هزار هکتار نزدیک به 850 هزار تن برداشت می‌شود.

کنار این تحول بنیادی در بخش کشاورزی، اصلاحات بسیار خوبی در بخش صنعت نیز رقم خورد. راندمان بهره‌وری در ایران شاخصی برای بررسی وضعیت صنعتی در این بخش است. راندمان بهره‌وری در ایران حدود 70 بود که سال گذشته به 83.3 رسید.

این صنعت نشان داد که تعامل دولت با بخش خصوصی، می‌تواند تأثیر مثبتی داشته باشد و جامعه نفع آن را می‌برد. نتیجه این تعامل و این سیاست‌ها به‌جایی رسید که تولید شکر در سال گذشته به یک‌میلیون و 650 هزار تن رسید. این میزان تولید در طول تاریخ تولید شکر در ایران بی‌سابقه است. با این میزان تولید، وابستگی به خارج عملاً صفر است اما ازآنجاکه حدود 300 تا 400 هزار تن از شکر تولیدشده به تولید کالاهای صادراتی نظیر شکلات و نوشابه اختصاص داده می‌شود، می‌گوییم که به خودکفایی 70 درصدی در تولید شکر رسیدیم.

سابقه 70 ساله تولید شکر در انجمن صنایع قند و تجربه به ما نشان می‌دهد که اگر بخواهیم رشد داشته باشیم، باید به یکدیگر اعتماد کنیم و کار مردم را به مردم واگذار کنیم. باید مسیر رانت شناسایی و جلوی آن گرفته شود. در بخش تولید شکر با رعایت بسیاری از این اصول، موفقیت 70 درصدی حاصل شده است. به همین دلیل همکاران من در صنعت قند تصمیم گرفته‌اند به شکرانه این عملکرد، مراسم جشن ملی تولید شکر برگزار شود. تصمیم گرفته شد که این موفقیت به جامعه نمایش داده شود تا مشخص شود اگر یک وزیر با فکر و ایده خوب، دستگاه خود را در مسیر منطقی تعامل با بخش خصوصی قرار دهد؛ قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری در مسیر درست قرار گیرد؛ هدف‌گذاری منطقی انجام شود و بخش خصوصی را متعهد به اجرا کند، امور بهتر از زمانی پیش می‌رود که تنها قواعدی باهدف بگیروببند اجرا شود.

دلایل رسیدن به این موفقیت را چه می‌دانید؟

در این بخش وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، قوانینی که در مجلس تصویب شد و اراده‌های مدیریتی که در جامعه اعمال شد، موجب رسیدن به موفقیت شد. اینکه رشد تولید سالانه 80 تا 100 هزار تن برای چهارمین سال تکرار شده، بسیار حائز اهمیت است. به راین اساس پیش‌بینی کرده‌ایم که تولید شکر در سال جاری به یک‌میلیون و 750 هزار تن برسد. نکته مهم این است که باوجوداین میزان تولید، مصرف آب کمتر از 50 درصد زمانی است که تولید شکر 900 هزار تن بود. صرفه‌جویی در آب در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. کارخانه‌ها با ظرفیت‌های خوبی در حال فعالیت هستند و نکته مهم دیگر این است که این موفقیت، بیشتر حاصل کار کیفی بوده است تا سرمایه‌گذاری. 50 درصد این موفقیت را می‌توان به اعمال اصول علمی مرتبط دانست؛ 20 درصد حاصل امور مدیریتی و 30 درصد نیز حاصل تعامل دولت و بخش خصوصی بوده است. این امیدواری وجود دارد که این روش و الگو در سایر بخش‌ها نیز اعمال شود تا شاهد موفقیت در همه بخش‌ها باشیم.

بخش خصوصی با برگزاری جشن تولید ملی شکر که به تقدیر پیشکسوتان عرصه کشاورزی و صنعت در بخش قند و شکر و همچنین تجلیل از وزیر جهادکشاورزی، تاکید می‌کند که وقتی اقدامات خوبی انجام شود، باید از آن تقدیر کرد. نمی‌خواهیم بگوییم همه مشکلات در این بخش حل شده است اما باید گفت اعمال سیاست خوب، جواب می‌دهد.