رشد یک تریلیون دلاری اقتصاد ایران چگونه ممکن می‌شود؟

مؤسسه جهانی مکنزی، یکی از معتبرترین شرکت‌های مشاوره و مطالعات اقتصادی جهان، در سال 2016 گزارشی با عنوان «ایران: فرصت رشد یک تریلیون دلاری؟» منتشر کرد و ظرفیت‌های رشد و اشتغال در ایران در دو دهه آینده (تا سال 2035 یا 1415) را بررسی و ارائه کرد. این گزارش راهکارهایی نیز برای محقق شدن ظرفیت‌های اقتصاد ایران ارائه کرد.

1-گزارش مؤسسه مکنزی نشان می‌دهد ایران می‌تواند 1000 میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی خود– که اکنون حدود 400 تا 500 میلیارد دلار برآورد می‌شود– بیفزاید. این یعنی ما ایرانی‌ها می‌توانیم سه برابر امروز ثروتمند شویم.

2- مؤسسه مکنزی معتقد است ایران می‌تواند 9 میلیون شغل جدید ایجاد کند. این یعنی ما می‌توانیم بخش زیادی از بیکاران را شاغل کنیم.

3- گزارش مکنزی نشان می‌دهد ایران دارای شش قابلیت است و می‌تواند پیشرفت‌های خود را بر مبنای آن‌ها به دست آورد: 1. اقتصاد متنوع، 2. سطح بالای تحصیلات علمی، 3. طبقه مصرف‌کننده در حال رشد، 4. درجه بالای شهرنشینی، 5. فرهنگ ریشه‌دار کارآفرینی و 6. موقعیت جغرافیایی ایران بین شرق و غرب، می‌تواند به ارتباط مجدد این کشور با اقتصاد جهانی و چشم‌انداز آینده آن کمک کنند.

4- ذخایر عظیم نفت و گاز ایران، در کنار پتروشیمی و معدن؛ خودروسازی، کالاهای مصرفی روزانه، و گردشگری که توانایی رقابت بین‌المللی را دارند؛ فناوری اطلاعات و ارتباطات، بانکداری، بیمه، و خدمات حرفه‌ای که برای تبدیل ایران به یک اقتصاد دانش‌بنیان، ضروری هستند؛ و صنایع مرتبط با زیرساخت همچون حمل‌ونقل، خدمات عمومی، و ساختمان که زمینه‌ساز رشد هستند، به ایران توانایی می‌دهند تا در راستای رشد 1000 میلیارد دلاری و ایجاد 9 میلیون شغل حرکت کند. چنین رشدی مستلزم سرمایه‌گذاری حدود 3500 میلیارد دلار در طول 20 سال آینده است.

5- ایران برای تحقق این فرصت‌ها، نیاز به این موارد دارد:‌ 1. بهبود بهره‌وری و ارتقای زیرساخت‌های صنعتی به‌گونه‌ای که اقتصاد بهتر بتواند سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی، فناوری‌های نو و روش‌های نوین مدیریت را جلب و جذب نماید؛ 2. یک نظام مالی که به‌طور کارا، پس‌اندازها را به سمت سرمایه‌گذاری مولد هدایت کند و به‌خوبی با نظام‌های بین‌المللی ارتباط برقرار نماید؛ 3. یک بازار نیروی کار با انعطاف‌پذیری بیشتر و مهارت‌های کاری و مشارکت بالاتر نیروی کار، و یک محیط کسب‌وکار که مشوق رقابت و نوآوری پویاتر باشد. شفافیت، حاکمیت قانون، حاکمیت شرکتی و سرعت اصلاحات نیز نیاز به بهبود دارد.

6- مؤسسه مکنزی تأکید می‌کند که «تحقق فرصت‌های ایران برای رشد و ارتباط مجدد کامل آن با اقتصاد جهانی، مستلزم زمان و تلاش چشمگیر است. ... اگر ایران بخواهد آرزوهای مردم خود را برای یک اقتصاد شکوفا در دو دهه پیش رو محقق سازد، ثبات در کشور و در روابط بین‌المللی ضروری خواهد بود.»

بهره گرفتن از ظرفیتی که مکنزی برای ایران معرفی کرده نیازمند امیدواری و عقلانیت است. ما مردم ایران، به ظرفیت‌های کشور خود و اکثریت هشتاد میلیون ایرانی امیدوار باشیم و از مسیر عقلانیت خارج نشویم. ایران ما اگرچه دست‌به‌گریبان رکود، فساد، ناکارآمدی نظام اداری، بد اداره شدن شهرها، تعطیلی کارخانه‌ها و عملکرد نامناسب و ناکارآمد بانک‌هاست، اما چنان نیست که این سرزمین از مردان و زنان متعهد، متخصص، دلسوز، سالم، شجاع و اندیشمند خالی‌شده باشد. مردان و زنانی هستند که هر ثانیه عمرشان در تب‌وتاب این وطن می‌سوزد و فکر و ذکرشان بهبود زندگی مردمان این سرزمین است. دوران سختی در تاریخ ملت‌ها بسیار بوده و خواهد بود، و زندگی بهتر نصیب مردمانی خواهد شد که صبورانه برای بنا کردن ساختارها، نهادها و سازمان‌های بهتر، عقلانی‌تر، سالم‌تر، پاسخ‌گوتر، شفاف‌تر و توسعه‌گراتر تلاش کرده‌اند. ما نیز صبورانه و امیدوار برای چنین آینده‌ای تلاش کنیم.

روابط تجاری و مالی ایران با بسیاری از کشورهای جهان در طول دو دهه قبل، مشمول تحریم‌های بین‌المللی بود که این باعث منزوی شدن اقتصاد این کشور و درنتیجه رشد نامتوازن آن گردید. ایران در آن دوره، از موج ارتقای بهره‌وری و جهانی‌شدن که باعث تقویت رشد در دیگر نقاط جهان گردید، عقب ماند. اقتصاد ایران در سال ۱۹۸۹ (سال 1368 شمسی) به ارزش اسمی، برابر و هم‌تراز اقتصاد ترکیه بود؛ در حال حاضر، با تولید ناخالص داخلی ۴۱۵ میلیارد دلاری و تولید ناخالص داخلی سرانه ۵۳۰۰ دلاری (اسمی) در سال ۲۰۱۴، نصف اندازه اقتصاد ترکیه است. اقتصاد ایران بر اساس برابری قدرت خرید، در سال ۱۹۸۹ به‌اندازه ۵۰ درصد بزرگ‌تر از اقتصاد ترکیه بود؛ در سال ۲۰۱۴ باقدرت خرید 1.4 میلیارد دلاری، اندکی کوچک‌تر از ترکیه بود.

ایران صاحب ذخایر عظیم معدنی مس و روی است. در سال ۲۰۱۴، این کشور ۱۴ میلیارد دلار محصولات پتروشیمی صادر نمود و بخش خودرو آن، بیش از یک‌میلیون دستگاه وسیله نقلیه تولید کرد. درواقع، یکی از ویژگی‌های نامتعارف اقتصادی با این حجم، اتکای شدید آن به تولیدکنندگان داخلی کالاها و خدمات، از لوازم‌آرایش گرفته تا محصولات دارویی و تجهیزات الکترونیک، است.

ایران دارای یکی از بالاترین سطوح مشارکت در آموزش عالی در دنیا و بالاتر از انگلستان، فرانسه و آلمان است و بیش از یک‌سوم این افراد نیز در رشته‌های مهندسی فارغ‌التحصیل شده‌اند. این آمار، ایران را در میان ۵ کشور اول دنیا ازلحاظ تعداد فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی در هرسال قرار می‌دهد و این تقریباً هم‌تراز با ایالات‌متحده آمریکا و بالاتر از ژاپن و کره جنوبی است.

تحقیقات مؤسسه جهانی مکنزی، اندازه و پویایی طبقه مصرف‌کننده را به‌عنوان یک عامل پیش‌بینی کننده رشد اقتصادی در اقتصادهای نوظهور تشخیص داده است. در حال حاضر حدود ۵۶ درصد از خانوارهای ایرانی دارای درآمد سالانه ۲۰ هزار دلار بر اساس برابری قدرت خرید هستند، سطحی که ما آن را به‌عنوان «خانوارهای مصرف‌کننده» تعریف می‌کنیم. این نسبت، بیش از دو برابر نسبت‌های مربوط به چین و هند است و در کشورهای برزیل، هند و چین است و تنها روسیه است که با ایران برابری می‌کند. درواقع، ازلحاظ برابری قدرت خرید، خرده‌فروشی سرانه ایران، بالاتر از ترکیه، مالزی یا مکزیک است.

تحقیقات مؤسسه جهانی مکنزی نشانگر اهمیت شهرهای پویا برای رشد اقتصادی است و بیان می‌دارد که در ۲۵ سال آینده، بیش از ۵۰ درصد از رشد جهانی مربوط به شهرهای در اقتصادهای در حال ظهور خواهد بود. ایران دارای ۸ شهر با جمعیت بیش از یک‌میلیون نفر است که بزرگ‌ترین آن‌ها یعنی تهران، بیش از ۸ میلیون جمعیت و تولید ناخالص داخلی بیشتری از ریودوژانیرو دارد. ایران با نسبت سه‌چهارم جمعیت شهرنشین، دارای درجه شهرنشینی بیش از دو برابر هند است. ایران همچنین از این لحاظ بالاتر از کشورهای متعدد اروپایی ازجمله ایتالیا، پرتغال، اتریش و ایرلند قرار دارد.

اندازه و موقعیت ایران، به‌صورت تاریخی آن را به توقفگاهی مهم در مسیرهای تجاری شرق- غرب و شمال- جنوب تبدیل نموده بود. همین خصوصیات می‌تواند به ایران فرصت تبدیل به کانون منطقه‌ای برای تجارت و مرکزی برای تجارت متنوع را بدهد. ایران با ۷ کشور مرز خاکی دارد که مجموعاً ۴۳۰ میلیون نفر جمعیت و ۴۰ میلیون خانوار مصرف‌کننده دارند که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵ سالانه 5.2 درصد رشد نمایند.

ایران در حال حاضر دارای کمترین حجم و جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در خاورمیانه است که این تااندازه‌ای به دلیل تحریم‌ها است. بااین‌وجود، اقتصاد ایران قادر بوده تا در جریان جهانی تجارت باقی بماند، اما الگوی تجارت آن به‌طور محسوسی تغییریافته است. ایالات‌متحده آمریکا تا قبل از انقلاب ۱۹۷۹، دومین شریک تجاری بزرگ ایران بود. کشور چین در حال حاضر، شریک شماره یک ایران است که به‌تنهایی سهمی حدود ۴۰ درصدی از تجارت ایران دارد. هند و ترکیه نیز روابط تجاری خود با ایران را تقویت نموده‌اند.

صادرات ایران به‌طورکلی طی سال‌های اخیر دارای نوساناتی بوده اما بازهم مانند ژاپن و استرالیا، میزان صادرات به حدود یک‌سوم تولید ناخالص داخلی بالغ می‌گردد. صادرات ایران به‌طور مطلق، بیشتر از کل صادرات مصر، پاکستان و مراکش است که البته بخش عمده آن محصولات نفتی است

ایران درحالی‌که دارای زیرساخت‌های شهری و صنعتی گسترده است، اما این‌ها نیاز به روزآمدسازی دارند. جاده‌ها، بنادر، راه‌آهن و فرودگاه‌ها به سرمایه‌گذاری سنگین نیاز دارند و زیرساخت دیجیتال ازجمله شبکه‌های پهن‌باند سرعت‌بالا هم در بخش ثابت و هم سیار نیز نیازمند ارتقاء است.

معنای ساده عبارات فوق می‌تواند این باشد:

- اصلاح مدیریت شهرها و توسعه پایدار شهری، بالاخص تقویت نقش شهرها در اقتصاد ملی، نقش مهمی در ثروت و رفاه ما ایرانیان خواهد داشت. (انتخابات شورای شهرها را جدی بگیریم)

- ما به دولت، سیاست خارجی و دیپلماسی اقتصادی‌ای احتیاج داریم که بتواند موقعیت جغرافیایی ما را به ابزاری برای خلق ثروت تبدیل کند. (تعامل سازنده در سیاست خارجی ضروری است)

- استفاده از موقعیت جغرافیایی ایران برای توسعه، نیازمند داشتن روابط مسالمت‌آمیز و باثبات با همه همسایگان است. (داشتن سیاست منطقه‌ای معطوف به توسعه اقتصادی و ایجاد صلح)

- ایران نیازمند جذب سرمایه خارجی برای توسعه همکاری‌های اقتصادی، همکاری فناورانه و کسب تکنولوژی، و آموختن شیوه‌های مدیریت و اقتصاد مدرن است.

- ایران نیازمند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌هایی است که تولید اشتغال‌زا را در کشور افزایش دهند.

- دست یافتن به همه این‌ها، نیازمند اصرار بر عقلانیت، امیدواری به توانمندی‌ها، و احساس مسئولیت در قبال سرنوشت کشور است.