هفته بسیج گرامی باد

رادیو مجازی اتاق ایران 30 آبان 1403

نگاهی به عملکرد نهادهای متولی برنامه‌ریزی توسعه در جهان [بخش پنجم]

تجربه توسعه در جهان: هیات برنامه‌ریزی اقتصادی کره جنوبی (EPB)

از بین نهادهای برنامه‌ریزی توسعه در کشورهای شرق آسیا، شاید بتوان هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی کره جنوبی (EBP) را از آن جهت که از دل یک کودتای نظامی متولد شده است، خاص‌ترین نهاد دانست.

09 بهمن 1396
کد خبر : 11998
اشتراک گذاری
اشتراک گذاری با
تلگرام واتس اپ
لینک

در بسیاری از کشورهایی که در دهه‌های اخیر روند توسعه را با سرعت طی نموده و به الگویی برای سایر کشورهای درحال‌توسعه بدل شده‌اند، یک نهاد خاص متولی برنامه‌ریزی استراتژیک برای دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی بوده است. کشورهای شرق آسیا که طی دهه‌های اخیر رشد اقتصادی شگفت‌آوری را تجربه کرده و خود را از سطح کشورهای بسیار فقیر به سطحی متوسط و حتی بالاتر رسانده‌اند نیز از این قاعده مستثنی نبوده‌اند.

از بین نهادهای برنامه‌ریزی توسعه در کشورهای شرق آسیا، شاید بتوان هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی کره جنوبی (EBP) را از آن جهت که از دل یک کودتای نظامی متولد شده است، خاص‌ترین نهاد دانست. در 22 ژوئیه سال 1961 ( اواخر تیرماه 1340 شمسی) یعنی تنها دو ماه پس از کودتای نظامی و پایان حیات جمهوری دوم کره و تنها 19 روز پس از قرار گرفتن ژنرال پارک چونگ هی در جایگاه ریاست شورای عالی بازسازی ملی کره –که از زمان کودتا تا اواخر سال 1963 نقش دولت مرکزی کره جنوبی را ایفا می‌کرد و در ابتدا شورای انقلابی نظامی نام داشت- تأسیس هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی کره جنوبی به تصویب رسید و این نهاد تخصصی خیلی زود با تدوین نخستین برنامه پنج‌ساله توسعه که اجرای آن از سال 1962 آغاز شد، موجودیت خود را اعلام کرد.

ژنرال پارک چونگ هی و سایر افراد تأثیرگذار در کودتای نظامی کره، ارتباط فکری نزدیکی با مقامات اقتصادی دولت قبل داشتند زیرا هر دو طرف بر این باور بودند که روابط تبانی‌گونه بین سیاستمداران و تجار بر اقتصاد کره سایه افکنده و باعث شده است قسمت زیادی از کمک‌های دریافتی دولت وقت کره از آمریکا به بخش‌های غیرمولد و دارای بهره‌وری پایین اختصاص یابد؛ و این وضعیت به دور باطل عقب‌ماندگی، فقر و بی‌برنامگی در اقتصاد کره دامن می‌زند. در آن زمان هم ژنرال‌های تازه به قدرت رسیده در کره -که برای کسب مشروعیت می‌بایست اوضاع اقتصادی کشور را بهبود می‌بخشیدند- و هم مقامات اقتصادی و اقتصاددانان شاغل در دولت قبل، انگیزه‌های زیادی برای کمک به توسعه کره جنوبی داشتند. بدین ترتیب هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی در همان ابتدای کار دولت نظامی کره جنوبی جایگزین وزارت توسعه شد و وظیفه برنامه‌ریزی توسعه را در این کشور بر عهده گرفت.

همان‌طور که اشاره شد، هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی کره جنوبی کار تدوین اولین برنامه پنج‌ساله توسعه را طی زمان کوتاهی از زمان تأسیسش به انجام رساند و اجرای این برنامه از سال 1962 آغاز شد. البته در سال 1959 یعنی دو سال قبل از وقوع کودتای نظامی در کره جنوبی، کمیته توسعه صنعتی این کشور با همکاری وزارت بازسازی و وزارت توسعه اقدام به تدوین یک برنامه توسعه سه‌ساله کرده بود اما این برنامه به دلایل گوناگونی از قبیل عدم اعطای اختیارات کافی به کمیته توسعه صنعتی و عدم هماهنگی با سایر بخش‌های دولت عملاً راه به جایی نبرده بود.

در اوایل دهه 1960 میلادی یعنی زمانی که هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی فعالیت خود را آغاز کرد، کشور کره جنوبی که ظرف کمتر از دو دهه چهار واقعه مهم را پست سر گذاشته بود (استقلال از ژاپن در سال 1945، جنگ شبه‌جزیره کره از سال 1950 تا سال 1953، انقلاب آوریل 1960 و کودتای نظامی 1961) اوضاع اقتصادی بسیار اسف‌باری داشت و حتی کمک‌های آمریکا به این کشور که با هدف جلوگیری از نفوذ کمونیسم انجام می‌شد نیز دردی از اقتصاد ضعیف این کشور دوا نمی‌کرد. کره جنوبی جزو فقیرترین کشورهای آسیا بود و به‌راحتی با کشورهای فقیر جنوب صحرای آفریقا مقایسه می‌شد. از طرفی فقر کره جنوبی در زمینه منابع طبیعی نیز باعث شده بود که حتی تأمین غذای مردم این کشور نیز با دشواری‌های زیادی همراه باشد؛ چنان‌که اندیشکده آمریکایی رند (RAND) در بخشی از گزارشی که در اواخر سال 1962 میلادی در مورد دشواری‌های برنامه‌ریزی اقتصادی در کره جنوبی منتشر نموده، آورده است:

«دشواری کار از آنجا نشأت می‌گیرد که اقتصاد کره جنوبی چه از لحاظ اوضاع خارجی و چه از لحاظ منابع داخلی، محیط بسیار نامساعدی دارد. نرخ رشد سالانه جمعیت در کره جنوبی بین 2.5 تا 3 درصد برآورد می‌شود که جزو بالاترین نرخ‌های رشد جمعیت در آسیا است. در مقابل، تنها حدود 20 درصد از مساحت این کشور را زمین‌های قابل‌کشت تشکیل می‌دهند که از این لحاظ کره جنوبی در زمره ضعیف‌ترین کشورهای توسعه‌نیافته آسیا قرار می‌گیرد. بخش عمده منابع زیرزمینی شبه‌جزیره کره نیز در بالای مدار 38 درجه شمالی (مرز دو کره) قرار دارد و ذخایر معدنی کره جنوبی نسبتاً اندک است. چنین عواملی نقش مهمی در بالا رفتن نرخ بیکاری و رسیدن آن به حدود 25 درصد ایفا کرده‌اند و باعث شده‌اند که برنامه‌ریزی برای کاهش نرخ بیکاری به امری دشوار و احتمالاً هزینه‌بر تبدیل گردد».

در چنین شرایطی هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی که ریاست آن بر عهده معاون نخست‌وزیر بود و تعداد زیادی از کارشناسان شناخته‌شده و خوش‌فکر کره‌ای در حوزه‌های اقتصاد و مدیریت در آن حضور داشتند، عنان برنامه‌ریزی توسعه را در کره جنوبی به دست گرفت. این نهاد قدرتمند که از حمایت تمام‌عیار ژنرال پارک چونگ هی برخوردار بود، علاوه بر تدوین برنامه‌های پنج‌ساله توسعه، تا اواخر دهه 1980 میلادی وظیفه تخصیص منابع و هدایت جریان اعتبارات را نیز بر عهده داشت؛ به عبارتی هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی، به مدت بیش از 25 سال کلیه امورات اقتصادی بخش دولتی و بخش خصوصی کره جنوبی را در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت مدیریت می‌کرد و به اقتصاد این کشور جهت می‌داد. این هیئت از موسسه تحقیقات توسعه کره به‌عنوان بازوی تحقیقاتی خود کمک می‌گرفت و مشاور ارشد اقتصادی رئیس‌جمهور و امکانات وزارتخانه‌های دارایی، تجارت و صنعت، کار و بانک مرکزی کره را نیز در کنار خود می‌دید.

اولین برنامه پنج‌ساله توسعه کره جنوبی که اجرای آن از سال 1962 آغاز شد، بر ایجاد یک ساختار صنعتی خودکفا و لزوم پرهیز از مصرف‌گرایی تأکید داشت. در این برنامه حوزه‌های مانند برق‌رسانی، تولید انواع کود شیمیایی، پالایش نفت، صنعت نساجی و سیمان مورد توجه قرار گرفته بودند. در برنامه دوم بر مدرن‌سازی صنعت و ایجاد صنایع داخلی به‌منظور جایگزینی واردات فولاد، خودرو و مواد شیمیایی تأکید شده بود. هدف اصلی برنامه سوم نیز رشد سریع صادرات از طریق حمایت خاص از صنایعی نظیر فولاد، حمل‌ونقل، لوازم خانگی، کشتی‌سازی و ... بود که به‌خوبی محقق شد. توجه برنامه چهارم توسعه به افزایش توان رقابتی صنایع استراتژیک کره به‌ویژه خودروسازی، الکترونیک و کشتی‌سازی در بازارهای جهانی معطوف شده بود و در برنامه پنجم نیز توسعه صنایع نیازمند فناوری بالا مانند قطعات نیمه‌هادی و فناوری اطلاعات ، محوریت داشت. برنامه ششم توسعه نیز اهداف برنامه پنجم را دنبال می‌کرد و البته آزادسازی تجارت را نیز در دستور کار قرار داده بود. برنامه هفتم توسعه که آخرین برنامه پنج‌ساله توسعه در کره جنوبی محسوب می‌شود نیز به توسعه فناوری‌های نوین نظیر میکروالکترونیک، مواد جدید، بیوتکنولوژی، اپتیک و هوافضا اختصاص داشت.

برنامه‌ریزی‌های دوراندیشانه و بلندپروازانه هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی که از حمایت قدرتمندانه مقامات ارشد کره جنوبی برخوردار بود از یک سو و عملکرد مناسب دولت، بنگاه‌های اقتصادی و خانوارها از سوی دیگر باعث شد تا کشوری که در دهه‌های 1950 و 1960 میلادی حتی در تأمین نیازهای معیشتی مردم خود نیز دچار مشکل بود، ظرف کمتر از چهار دهه به یکی از کشورهای پیشرفته جهان در عرصه صنعت و فناوری تبدیل شود. کره جنوبی اکنون از لحاظ سرانه تولید ناخالص داخلی بر مبنای برابری قدرت خرید، در جایگاه بیست و نهم و از نظر شاخص توسعه انسانی در رتبه هجدهم جهان قرار گرفته است.

هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی (EPU) در سال 1994 یعنی زمانی که برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه کره جنوبی در حال اجرا بود، با وزارت دارایی این کشور ادغام شد تا وزارت اقتصاد و دارایی شکل بگیرد؛ وزارتخانه‌ای که خود نیز پس از بحران مالی 2008 با وزارت برنامه‌ریزی و بودجه ادغام شد تا وزارت استراتژی و دارایی تأسیس شود و امورات اقتصادی مختلف کشور شامل برنامه‌ریزی، تخصیص و توزیع منابع، طراحی و اصلاح نظام مالیاتی و ... را بر عهده گیرد.

در همین رابطه