انرژی مهم‌ترین کالایی است که تفاوت قیمت داخلی و جهانی آن باعث می‌شود دولت سالانه رقم بسیار هنگفتی را به‌عنوان یارانه پیدا و پنهان برای تثبیت قیمت آن صرف کند؛ تا جایی که برآورد می‌شود در لایحه بودجه 1703هزار میلیارد تومانی سال آینده مجموع یارانه اختصاص یافته به حوزه انرژی به 900 هزار میلیارد تومان می‌رسد.
به گزارش پایگاه خبری اتاق ایران، این رقم که دو برابر کل بودجه عمومی دولت است، باعث شده عملاً توسعه اقتصادی در ایران مختل شود و بخش عمده ارزش‌افزوده ایجاد شده در اقتصاد به شکل یارانه بی‌اثر و مخرب تلف شود. برای مثال، قیمت بنزین بر اساس نرخ فوب خلیج‌فارس، رقمی در حدود 54 سنت است و با فرض نرخ دلار 10 هزارتومانی، ارزش ریالی آن بیش از 5 هزار تومان است درحالی‌که قیمت هر لیتر بنزین از سال 94 تاکنون کاملاً در داخل ایران ثابت است و عملاً دولت باید به ازای هر لیتر 4200 تومان یارانه پنهان به مصرف‌کنندگان تخصیص دهد. یارانه‌ای که متأسفانه ثروتمندان 12 بار بیش از فقرا از آن بهره می‌برند و رونق قاچاق را نیز در پی داشته است درحالی‌که توجیه تخصیص این یارانه هنگفت، تحقق اهدافی چون تأمین عدالت اجتماعی و اقتصادی بوده و در عمل فقط بخش کوچک و کوتاه‌مدتی از این اهداف را محقق می‌کند.
از سوی دیگر افزایش قیمت انرژی به دلیل آنکه نهاده تولید محسوب می‌شود، افزایش هزینه تولید و به‌تبع آن بالا رفتن قیمت محصولات را نیز در پی دارد و همین نگرانی بابت رشد نرخ تورم، باعث می‌شود دولت از دست زدن به جراحی بزرگ واقعی‌سازی قیمت‌ها و انجام اصلاحات اقتصادی منصرف شود؛ درحالی‌که تبعات دنباله‌دار روند کنونی ضمن واردکردن شوک‌های مکرر به اقتصاد، افزایش قاچاق، گسترش بی‌عدالتی و فقر عمومی و آلودگی محیط‌زیست توسعه اقتصادی در کشور و حتی اداره آن را به رؤیا تبدیل می‌کند.
کشورهای توسعه‌یافته برای رفع این مشکل دست‌به‌کار وضع مالیات سنگین بر مصرف سوخت و واقعی‌سازی قیمت‌ها شده‌اند و در مقابل برای تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی از محل درآمدهای ناشی از فروش سوخت به توسعه چتر تأمین اجتماعی و حمایت معیشتی از اقشار کم‌درآمد پرداخته‌اند؛ کاری که در اقتصاد ایران نیز به‌عنوان تنها راه ناگزیر باید در دستور کار دولت قرار بگیرد.
برای روشن شدن عمق فاجعه یارانه درمانی در اقتصاد ایران، بد نیست به تازه‌ترین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (iea) درباره تخصیص یارانه انرژی در جهان اشاره‌ای شود. بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی این نهاد بین‌المللی، در 2017 میلادی مجموع یارانه‌ای که در کل جهان به حوزه انرژی تخصیص یافته است 300 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال قبل از آن 30 میلیارد دلار افزایش نشان می‌دهد. نکته قابل‌تأمل این است که 11 میلیارد دلار از این افزایش 30 میلیارد دلاری (معادل 37 درصد) به ایران تعلق دارد.
بر اساس این گزارش، کشور ایران با جمعیت 80 میلیون نفری در سال 2017، در پرداخت یارانه انرژی از کشور چین با جمعیت یک میلیارد و 386 میلیون نفر هم سبقت گرفته و به صدر جدول صعود کرده است. بر این اساس ایران در سال 2017 میلادی با پرداخت سالانه 45 میلیارد دلار یارانه پیدا و پنهان در حوزه انرژی، 15 درصد از کل یارانه انرژی پرداخت شده در جهان را به خود اختصاص داده و بعد از ایران، چین با پرداخت 38 میلیارد دلار یارانه در رتبه دوم قرار می‌گیرد.
سرانه یارانه انرژی در ایران 20 برابر چین
ایران و چین رتبه اول و دوم جدول تخصیص یارانه انرژی در جهان را به خود اختصاص می‌دهند اما با توجه به اینکه جمعیت چین 17 برابر جمعیت ایران است، سرانه یارانه تخصیص یافته در ایران 20 برابر از یارانه تخصیص یافته در چین بیشتر است.
به‌عبارت‌دیگر بررسی آمارها نشان می‌دهد سرانه سالانه تخصیص یارانه انرژی در ایران به 556 دلار و در چین به حدود 28 دلار یعنی یک‌بیستم ایران می‌رسد. عمق فاجعه به حدی است که به نظر می‌رسد متولیان امر چاره‌ای جز ساماندهی ماجرای یارانه انرژی ندارند؛ ماجرایی که جدای از اتلاف سنگین منابع ملی، عملاً صرفه سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی‌های پاک را نابود کرده و باعث شده ایران در قرن 21 همچنان وابستگی شدیدی به انرژی فسیلی داشته باشد.
یک‌دهم تولید ناخالص صرف یارانه می‌شود
بر اساس آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی، یارانه انرژی پرداخت شده در ایران معادل 10 درصد تولید ناخالص داخلی است درحالی‌که این رقم در چین باوجوداینکه رتبه دوم را داراست تقریباً به صفر می‌رسد زیرا 38 میلیارد دلار یارانه تخصیص داده شده به یک میلیارد و 386 میلیون نفر چینی در مقایسه با تولید ناخالص داخلی این کشور اصلاً رقمی به‌حساب نمی‌آید.
البته در این گزارش برای محاسبه میزان یارانه انرژی، اختلاف قیمت‌های داخلی برای هر گروه با متوسط قیمت‌های بین‌المللی استفاده می‌شود و تغییر قیمت‌های جهانی، بر روی رقم پرداختی یارانه کشوری مانند ایران که همواره قیمت انرژی را ثابت نگه می‌دارد بیشتر است.
نکته قابل‌تأمل این است که آژانس بین‌المللی انرژی افزایش رقم یارانه انرژی در سال 2017 را ناشی از افزایش قیمت نفت در این سال می‌داند اما در شرایطی که قیمت نفت در آن سال ۲۵ درصد رشد کرد، مجموع یارانه پرداختی توسط کشورهای مختلف فقط 12 درصد افزایش یافت. این موضوع نشان می‌دهد بسیاری از کشورهای جهان هم‌زمان با افزایش قیمت‌های جهانی، قیمت‌های داخلی خود را حتی از افزایش قیمت جهانی نیز بیشتر بالا برده‌اند و از تخصیص بیهوده منابع به یارانه انرژی خودداری کرده‌اند اما در ایران با ثبات ماندن قیمت‌ها کل اثرات رشد نرخ جهانی انرژی در قیمت‌ها داخلی تخلیه شده است.
این یارانه که البته به نام حمایت از مردم و به‌ویژه اقشار کم‌درآمد تخصیص می‌یابد، در عمل وضعیتی ایجاد می‌کند که به افزایش شکاف فقیر و غنی منجر می‌شود و بهره‌ای اگر داشته باشد به‌صورت عمده نصیب ثروتمندان می‌شود. همچنان که آمارهای رسمی حاکی از این است که میانگین دهک پردرآمد در ایران (دهک دهم) حدود 18 برابر از میانگین درآمد دهک فقیر (دهک یکم) بیشتر است درحالی‌که بر اساس بررسی‌های کارشناسی، در ماجرای توزیع یارانه بنزین در ایران، دهک پردرآمد جامعه ۱۲ برابر بیش از دهک فقیر از یارانه بهره می‌برد.
گازی که مفت می‌سوزد
ایران در پرداخت یارانه گاز پیشروترین کشور در جهان است. طبق اطلاعات آژانس بین‌المللی انرژی، ایران در سال ۲۰۱۷ میلادی مجموع گاز مصرفی شهروندان در طول این سال را 16.3 میلیارد دلار ارزان‌تر از میانگین قیمت جهانی فروخته است. دومین کشور بعد از ایران روسیه با تخصیص 12 میلیارد دلار یارانه سوخت و در مقام سوم امارات با تخصیص یارانه 5.9 میلیارد دلاری قرار گرفته‌اند.
این 3کشور در حالی 34.2 میلیارد دلار یارانه گاز پرداخته‌اند که در سال 2017 در کل جهان فقط ۵۷ میلیارد دلار یارانه گاز تخصیص داده شده است. بر این اساس در آن سال ۲۹ درصد از کل یارانه گاز پرداخت شده در جهان را ایران به شهروندان خود پرداخته است.
همچنین ایران در پرداخت یارانه برق نیز وضعیت نامساعدی دارد هرچند در این فقره پس از چین در رتبه دوم قرار گرفته اما بازهم به دلیل این جمعیت چین 17 برابر ایران است، سرانه یارانه پرداختی در ایران بسیار بالاتر از چین قرار می‌گیرد. طبق آمارها در سال 2017 چین 21.1 میلیارد دلار یارانه به مصرف برق تخصیص داده و در صدر جدول قرار گرفته و ایران با پرداخت 12.3 میلیارد دلار یارانه برق رتبه دوم را از آن خود کرده است.
