یک‌سالگی اقتصاد ایران، پس از برجام

برجام یک‌ساله شد؛ توافق هسته‌ای بعد از ٢٢ ماه رایزنی فشرده بین مذاکره‌کنندگان ایران و نمایندگان کشورهای ١+٥ به دست آمد. روز سه‌شنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) بود که تلاش دو‌ساله دولت یازدهم و تیم دیپلماسی او به ثمر نشست؛ توافق جامع و نهایی هسته‌ای وین با عنوان شناخته شده و رسمی برنامه جامع اقدام مشترک(Joint Comprehensive Plan of Action) در راستای توافق جامع بر سر برنامه هسته‌ای ایران و بدنبال تفاهم هسته‌ای لوزان، در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ به فرجام رسید. توافقی که برای تصویب آن فراز و فرودهای زیادی طی شد؛ اما این توافق اولین و مهمترین برنامه دولت یازدهم بود و شاید اصلی‌ترین دلیل آمدن این دولت به سپهر سیاسی ایران. دوسال توافق برجام هدف بود و بعد از آن امیدها و مطالبات روزافزون به دوران بعد از برجام(پسابرجام) منتقل شد. بر‌مبنای تقویم توافق، پس از «روز تصویب» وارد مرحله بعدی شد که «روز اجرا» نام گرفت. براساس متن توافق، «در این روز مشارکت‌کنندگان اجرای برجام ترتیبات و تمهیدات لازم از جمله تمهیدات حقوقی و اداری، برای اجرای تعهداتشان طبق برجام را اتخاذ می‌کنند».

برجام در عرصه بین‌المللی همان حکم هوای آزاد را برای ایران داشت؛ ایماژها و تصویر ذهنی دنیا به ایران تغییر کرد و ایران از انزوای بین‌المللی درآمد. دیگر طرف قرارداد ایران تنها برخی از کشورهای ناشناخته آفریقایی و چند کشور آسیاسی نبود؛ دروازه دنیا به روی ایران باز شد و حالا بر اساس منافع ملی و همان استراتژی «برد-برد» ایران باید نقش خود را در عرصه بین‌المللی ایفا کند. اما برنامه دیگر حسن روحانی رونق اقتصادی بود؛ سبد رای روحانی رای مثبتی به رفع دغدغه معاش مردم داشت و باید برجام از زمان تصویب تا پسابرجام نشانی از رونق اقتصادی برای مردم داشته باشد. اگرچه مشکلات پیچیده و ساختاری اقتصادی ایران با کلید برجام گشوده نمی‌شود و نسخه حل این درد در داخل کشور است، اما اقتصاددان‌ها از برجام می‌گویند و اکسیر آن. 

در حوزه انرژی چه خبر؟

بعد از روز اجرا، نوبت به لغو تحریم‌ها و اجرای «قانون لغو تحریم» رسید. در ازای اجرای تعهدات فنی توسط ایران، لغو تحریم‌ها شامل تحریم ‌بانکی، بانک مرکزی، سوییفت، کشتی‌رانی، صنایع هواپیمایی و امکان مبادلات تجاری با جهان باید انجام می‌شد. این تعهد ایران و طرق قراردادش به همدیگر بود و در نهایت هر دو امروز از وفای عهد و البته ناهماهنگی‌های پیش‌آمده می‌گویند. اما در دوران پسابرجام، به‌جز بی‌اعتمادی کشورها به‌همدیگر، یک نگرانی داخلی وجود داشت و آن اینکه «ایران بازار واردات کالاهای خارجی نشود»؛ این مورد تاکید دولت و همه فعالان اقتصادی بود و برای همین به ورود تکنولوژی، سرمایه‌گذاری واقعی خارجی‌ها در ایران بیشتر اهمیت داده می‌شد و البته بازاری که باید برای کالاهای ایرانی پیدا می‌شد و تا به امروز همه بر این اصل پافشاری می‌‌کنند. فعالان بخش خصوصی به دوره پسابرجام با عنوان «اتمسفر اقتصادی» اشاره می‌کنند و از آن ارزیابی خوبی دارند. البته آنها فکر می‌کنند که توجه دولت و کشورها بیشتر به حوزه صنایع کلان و انرژی بود تا صنایع کوچک و متوسط. مهدی جهانگیری، نایب‌رئیس اتاق تهران آن را « یک رویکرد بسیار مثبت می‌خواند» و درباره مهم‌ترین دستاوردهای آن در یک سال گذشته می‌گوید:« توافق برجام نقطه عطفی در حوزه روابط بین الملی ایران با دنیای خارج بود، در این دستاورد جمهوری اسلامی ایران از یک موضع عزت‌مندانه و با حفظ شوئن و ارزش های نظام برخوردار بود و این موضع در دنیا به نمایش گذاشته شد.»

نفت در روزهای تحریم اقتصادی به‌همان راهی رفت که امروز بیشتر به بیراهه شبیه است.  در آن دوران، دولت دهم برای فروش نفت و کسب درآمد دست به دامن دلال‌های داخلی و بین‌المللی شد که بابک زنجانی و پرونده او یکی از همان پرونده‌های مشترک رئیس دولت و ارکان دولت دهم است. اما پس از رفع تحریم‌ها، این حوزه انرژی است که بیشترین توجه را به خود جلب می‌کند و به گفته یکی از فعالان اقتصادی، «حوزه انرژی نفس می‌کشد در هوای خوش‌بینی بین‌المللی به ایران». بعد از امضای قرارداد برجام، هیئت‌های متعددی از قاره سبز و دیگر قاره‌ها به سوی ایران روان شدند برای اخذ قرارداد همکاری و این وزیر نفت است که می‌گوید: «نفت در دیپلماسی بی تاثیر نیست و وضعیت چاه‌های نفت ما خوب است.» او از قرارداد جدید می‌گوید و اینکه سهم نفت ایران در بازارها کم نخواهد شد. رئیس‌جمهوری هم در سفر استانی خود به سمنان، با اشاره به این که صادرات نفت بعد از برجام یک میلیون و صدهزار بشکه افزایش یافت، می‌گوید: «قبل از اجرای برجام صادرات نفت یک میلیون بشکه بود، اما امروز از یک میلیون بشکه به دو میلیون بشکه افزایش پیدا کرده است، امروز شاهد افزایش یک میلیون و ١٠٠ هزار بشکه نفت هستیم و ما جایگاه خود را در بازار نفت که ناروا و ظالمانه از ما گرفته بودند، بازستاندیم.» او تاکید می‌کند: «چه کسی گمان می‌کرد که ٦ قطعنامه شورای امنیت و ١٢ قطعنامه شورای حکام یکی پس از دیگری لغو شود و برای همیشه به زباله دان تاریخ  انداخته شود؟» و خود در پاسخ می‌گوید: «مگر مردم ما یادشان رفته است که فروش نفت ایران را که به عنوان یک قدرت اقتصادی در صحنه اقتصادی و بین‌المللی حضور داشت به نصف تقلیل دادند، مگر مرم شاهد و ناظر آن نبودند که کشتیرانی به سمت بنادر ایران تحریم شد و همه کالاها باید به بندر کشور دیگر برود و تخلیه شود و از آنجا با لنج‌ها و کشتی‌های کوچک به بنادر ایران حمل شود و هیچ پول بانکی دیگر نمی‌شد به کشور منتقل کرد.»

هیات‌های تجاری به ایران آمدند

بعد از برجام، هیئت‌های تجاری با رویکرد کار مشترک، سرمایه‌گذاری و تولید مشترک وارد ایران شدند. اواخر ادیبهشت‌ماه، محمدرضا بختیاری‎زاده عضو اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران گفت: «بعد از برداشته شدن تحریم‌ها بیش از 180 هیات تجاری بعد از برجام به ایران آمده‌اند.» در دوره پسابرجام اتاق‌ ایران، کمیته‌ای برای جلب سرمایه‌گذاری خارجی تشکیل داد. در این دولت و سیاست‌گذارها به دیپلماسی تجاری و اقتصادی اهمیت دادند و بخش خصوصی به‌همراه دیپلمات‌ها، به سفر رفتند، سفری با هدف شناخت بازارهای جهانی. در این دوره جذب سرمایه‌گذاری خارجی و شناسایی فرصت‌های سرمایه‌گذاری و اطلاع‌رسانی برای فرصت‌های سرمایه‌گذاری از اهمیت بالایی برخوردار است. اما اقتصاددان‌ها معتقدند دولت باید بتواند اول از سرمایه داخلی درست استفاده کند و بعد به فکر سرمایه خارجی بیفتد.

درست یک‌ماه بعد از سفر روحانی به زادگاه خود، محمدباقر نوبخت، سخنگوی دولت هم، در 27 اردیبهشت امسال از میزان سرمایه‌‌گذاری خارجی‌ها در ایران و بازار نفت می‌گوید: «اکنون بیش از 3 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم در کشور از مقطع امضای برجام را عملی ساخته‌ایم و میزان صادرات نفت ایران پس از فضای پسابرجام به بیش از دو برابر افزایش یافته است.» به گفته محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت، پس از برجام بیش از ۱۰۰ مورد سرمایه‌گذاری خارجی در کشور انجام شده است و حجم سرمایه‌گذاری خارجی 40 درصد بالا رفت.»

صنعت بیمه در روزهای بعد از برجام

فقط بازار نفت، پارس جنوبی و قراردادهای نفتی نبود که انتظار روزهای بعد از برجام و لغو تحریم‌ها را می‌کشید؛ بانک و بیمه و همه صنایع سنگین که روزی از تحریم‌ها زخم خورده بودند در انتظار گشایش بعد از برجام بودند. لغو تحریم‌های مربوط به خدمات بیمه‌ای به ایرانیان را می‌توان یکی از دستاوردهای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به حساب آورد که زمینه را برای توسعه تجارت بین‌المللی فراهم می‌کند. با نهایی شدن برجام، تحریم‌های مربوط به بیمه شامل ارایه خدمات بیمه‌ای به دولت ایران یا نهادها و اشخاص وابسته و همچنین به افراد و نهادها و شرکت‌های فعال در حوزه سرزمینی ایران برداشته شد. همچنین تحریم‌های مربوط به حمایت مالی برای تجارت با ایران شامل ارایه حمایت مالی از جمله از طریق ارایه خط اعتباری صادرات، ضمانت نامه و بیمه نامه به افراد و موسسه‌هایی که قصد تجارت با ایران را دارند، از بین رفت که زمینه ساز صادرات اعم از نفتی و غیرنفتی‌های شود.
تقویت صنعت بیمه برای پوشش ریسک

هرچند در دوران تحریم، امکان استفاده از ظرفیت بیمه‌های اتکایی بین المللی برای ایران محدود شد اما صنعت بیمه در داخل تلاش کرد در این دوران برای ارایه پوشش ریسک ظرفیت سازی کند که این کار با افزایش سرمایه شرکت‌های بیمه و تشکیل کنسرسیوم پیگیری شد. تا پیش از آغاز تحریم‌ها حدود 80 درصد ریسک‌های بزرگ بویژه به شرکت‌های بیمه خارجی واگذار‌های شد اما در دوران تحریم این نسبت تغییر و صنعت بیمه تلاش کرد تا قسمت اعظم ریسک‌ها را در داخل کشور پوشش دهد.
پیش از تحریم ها حضور شرکت‌های اتکایی آلمانی، فرانسوی، سوئیسی و انگلیسی در حوزه پذیرش ریسک‌ها چشمگیرتر بود اما اکنون در دوران پساتحریم بیمه گران اتکایی از بازار فرانسه و آلمان به طور جدی پیگیر همکاری با بازار بیمه در ایران هستند.
به دنبال آغاز اجرای برجام از 26 دی ماه سال گذشته (16 ژانویه 2016) تاکنون بیمه‌گران مطرح جهانی تمایل خود را برای حضور در بازار بیمه ایران بویژه در حوزه صدور بیمه نامه‌های اتکایی اعلام کرده‌اند. این شرکت ها که بعضا سهامداران آمریکایی دارند، در انتظار دریافت مجوزهای حقوقی برای عقد قرارداد با شرکت‌های ایرانی هستند زیرا هنوز در حوزه تحریم‌های آمریکا که مشمول اشخاص آمریکایی می‌شود و سایر موارد مبهم نگرانی‌هایی برای آنها وجود دارد و نیازمند کسب مجوز از خزانه‌داری آمریکا هستند که در این میان بیمه نفتکش‌های ایرانی و نیز پروژه‌های بزرگ در حوزه نفت و انرژی از جذابیت بالایی برای شرکت‌های بین‌المللی بیمه برخوردار است. بازار جذاب بیمه ایران، بیمه‌گران را جذب می‌کند. آمار بیمه مرکزی نشان می‌دهد که با قطعی شدن برجام، حدود 300 نفر در قالب 160 هیات بیمه ای از کشورهای مختلف تمایل خود را برای حضور در بازارهای ایران به طور رسمی اعلام کردند که در این زمینه قرارداد اتکایی با یکی از بیمه گران اروپایی منعقد شده است. «مینا صدیق نوحی» معاون اتکایی بیمه مرکزی هم از افزایش30 درصدی واگذاری در بازارهای بین‌المللی در سال جدید خبر داده و گفته است: «با تحولات جدیدی که در روابط ایران و کشورهای اروپایی ایجاد شده، نزدیک به 100 درصد قرارداد مازاد خسارت رشته باربری و کشتی در سال جدید به طور مستقیم و توسط چند «بروکر» اتکایی در سطح بین المللی توزیع شد که یک شرکت بیمه اتکایی اروپایی با رتبه از موسسه s&p برای نخستین بار پس از تحریم ها 15 درصد از این قرارداد، سهم پذیرفته است.» تاکنون بیمه گرانی از کشورهای انگلیس، سوئیس، آلمان، اسلوونی، الجزایر و ... برای برقراری فعالیت بیمه ای با ایران اعلام آمادگی کردند و شرکت‌های ساچه ایتالیا و هرمس آلمان که از بزرگترین شرکت‌های فعال در زمینه پوشش بیمه اعتباری هستند، همکاری خود را با ایران آغاز کرده‌اند. از میان شرکت‌های بزرگ‌های توان به شرکت «مونیخ ری» اشاره کرد که یک ماه پس از اجرای برجام به صورت رسمی برای همکاری با ایران اعلام آمادگی کرد. همچنین انتظار‌های رود در سایه برجام، امکان رتبه بندی شرکت‌های بیمه توسط موسسه‌های معتبر رتبه بندی فراهم شود که این امر به توسعه رفتار حرفه ای و ارایه نرخ‌های فنی بیمه کمک شایانی خواهد کرد.
بوئینگ و ایرباس در راه ایران

برجام که به فرجام رسید، حمل و نقل هوایی، ریلی و صنعت‌ کشتی‌سازی به فکر تجدید حیات افتادند؛ در این میان شرکت هواپیماسازی بوئینگ و ایرباس برای همکاری به ایران اعلام آمادگی کردند و مذاکره شروع شد؛ ولی چالش‌ و چاله‌های هوایی در مسیر راه این دو قرار گرفته که تا به امروز این چالش ادامه دارد. هواپیمای مسافربری بوئینگ، عضو جدید ناوگان هوایی جهان است و تا کامل شدن راه درازی در پیش دارد ولی آنچه که امروزه مردم و مسافران می‌گویند این است که ایرباس آ-۳۸۰ بزرگ‌تر و لوکس‌تر است و در بسیاری از شرکت‌های هواپیمایی نیز می‌توان از آن سراغ گرفت.

کشتی‌سازی هم از تحریم خارج شد

سرانجام دیوار تحریم‌های چند جانبه اتحادیه اروپا و آمریکا که ترک برداشته بود فرو ریخت و اتحادیه اروپا و رییس‌جمهوری آمریکا همزمان با آغاز اجرای تعهدات ایران دستور لغو تحریم‌ها علیه ایران را صادر کردند.

در روزگار تحریم، این تحریم‌ها شرکت‌های کشتی‌سازی را به شدت زیر فشار قرارداد وخسارت‌ زیادی به شرکت‌های کشتی‌سازی وارد شد. نمونه این خسارت‌ها، مشکلاتی بود که برای شرکت کشتی‌سازی صدرا به وجود آمد. اما با برداشته شدن تحریم‌ها، شرکت‌های اروپایی برای ساخت کشتی در کشور سرمایه‌گذاری می‌کنند. بسیاری از سرمایه‌گذاران اروپایی در سال گذشته به دلیل مزد کم کارگران کشورهای آسیای شرقی روی شرکت‌های کشتی‌سازی این کشورها سرمایه‌گذاری کرده‌اند. 

شرکت‌های کشتی‌سازی ایران نیز می‌توانند برای سرمایه‌گذاری اروپایی‌ها بسیار مناسب باشند. در ایران هم امکانات و هم علم و تکنیک لازم برای ساخت کشتی‌های بزرگ و کوچک موجود است. با لغو تحریم‌ها شرکت‌های کشتی‌سازی، مجبور نیستند جنس‌ها و دستگاه‌های مورد نیاز خود را با قیمت گران‌تر بخرند. اما مهمترین تحریم‌ها، تحریم بیمه‌های کشتی‌های ایرانی بود که، کشتی‌سازان و فعالان شرکت‌های کشتیرانی به ناچار متوسل به بیمه‌های کشورهای آسیای شرقی مانند هند شدند و حالا در این دوران بسیاری از مشکلات آنها برطرف شده است.

نگاهی به بند‌های مربوط به کشتی سازی در لیست تحریم‌های برداشته شده  : 

در بند -1-3-  بخش‌های کشتیرانی، کشتی سازی و حمل و نقل

- تحریم‌های مرتبط با کشتیرانی و کشتی سازی

- تحریم‌های مربوط به بخش حمل و نقل

- تحریم ها مرتبط با خدمات تبعی برای هر یک از گروه‌های فوق

در بند -1-9- فهرست اشخاص حقیقی، حقوقی یا نهادهای ایرانی (توقیف دارایی و ممنوعیت صدور روادید)

توقیف دارایی و ممنوعیت صدور روادید قابل اعمال نسبت به :

- اشخاص حقیقی، حقوقی یا نهاد‌های مرتبط با کشتیرانی، کشتی سازی و حمل و نقل

در بند -3-4- بخش‌های کشتیرانی، کشتی سازی و حمل و نقل

- فروش، تامین، انتقال یا صادرات تجهیزات و فن آوری‌های دریانوردی

برای ساخت، تعمیر یا نگهداری یا بازسازی کشتی، به ایران یا به هر شخص ایرانی در این بخش؛ طراحی، ساخت یا مشارکت در طراحی یا ساخت کشتی‌های باری و نفتکش برای ایران یا اشخاص ایرانی؛ ارائه کشتی‌های طراحی شده یا مورد استفاده برای حمل و نقل یا ذخیره سازی نفت و فرآورده‌های پتروشیمی به اشخاص حقیقی، حقوقی یا نهادهای ایرانی و ارائه خدمات ثبت پرچم و تعیین وضعیت، از جمله موارد مرتبط با مشخصات فنی، ثبت و شماره شناسایی به هر نحو، در رابطه با تانکرهای نفتی و کشتی‌های باری ایرانی

در بند -4-4- کشتیرانی، کشتی سازی و بنادر

- تحریم معامله با بخش‌های کشتی سازی و کشتی سازی ایران و عاملان بنادر شامل شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، خطوط کشتیرانی جنوب، و شرکت بازرگانی نفتیران (نیکو)، و عاملان بندر عباس

در بند -7-3- دابیر مربوط به بیمه

-ارایه خدمات مربوط به صدور بیمه نامه، بیمه یا بیمه اتکایی در رابطه با فعالیت‌های سازگار با این برجام، شامل ارائه فعالیت‌های مرتبط با افراد و اشخاص حقوقی نام برده شده در الحاقیه شماره 3 این پیوست، شامل خدمات مربوط به صدور بیمه نامه، بیمه یا بیمه اتکایی در رابطه با فعالیت ها در بخش‌های انرژی، کشتیرانی و کشتی سازی ایران، برای شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی نفت کش ایران، یا برای کشتی هایی که نفت خام، گاز طبیعی، گاز طبیعی مایع، نفت و فرآورده‌های پتروشیمی از یا به ایران

در بند -7-5- بخش‌های کشتیرانی، کشتی سازی، و عاملیت اداره بنادر

- اشخاصی که جزئی از بخش کشتیرانی یا کشتی سازی ایران باشند؛ یا تملک، اداره، کنترل، یا بیمه کشتی‌های مورد استفاده برای نقل و انتقال نفت خام، فرآورده‌های نفتی (شامل فرآورده‌های نفتی پالایش شده)،

فرآورده‌های پتروشیمی، یا گاز طبیعی (شامل گاز طبیعی مایع)، از یا به ایران؛ اداره بنادر در ایران (شامل عاملیت اداره بندرعباس)، همکاری با بخش‌های کشتیرانی و کشتی سازی ایران یا عاملیت اداره بنادر ایران، یا ارائه خدمات مالی و سایر کلاها و خدمات مورد استفاده در ارتباط با بخش کشترانی و کشتی سازی ایران و با عاملیت اداره یک بندر در ایران، مشتمل بر خدمات بندری از قبیل سوخت رسانی و بازبینی، طبقه بندی، و تامین مالی، و فروش، اجاره و ارائه کشتی به ایران از جمله به خطوط کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، شرکت ملی نفتکش ایران و شرکت خطوط کشتیرانی جنوب یا شرکت‌های تابعه آنها.

در بند-7-7- نرم افزار و فلزات

-روش، عرضه یا انتقال گرافیت، فلزات خام یا نیمه ساخته از قبیل آلومینیوم و فولاد، زغال سنگ، و نرم افزار برای یکپارچه سازی فرآینده ای صنعتی به یا از ایران، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، در رابطه با فعالیت‌های سازگار با این برجام، و افراد و موجودیت‌های مندرج در الحاقیه شماره 3 این پیوست، و فروش، عرضه، یا انتقال چنین موادی به بخش‌های انرژی، پتروشیمی، کشتیرانی و کشتی سازی ایران و بنادر ایران، یا انجام یا تسهیل عملیات نقل و انتقال مالی یا ارائه خدمات برای اقدامات شامل بیمه و حمل و نقل.

یک‌سال از زمان اجرا شدن برجام می‌گذارد؛ سایه تحریم که کنار رفت، تلالو آفتاب بر تن اقتصاد، صنعت، تکنولوژی و سرمایه ایران می‌نشیند؛ اگرچه هنوز در حوزه ارتباط بانک‌های ایرانی با بانک‌های بزرگ بین‌المللی چالش‌هایی پابرجاست و حل آن نیاز به عزم جدی ایران و اروپا دارد. اما در این دوران، حلقه گم‌شده همان توافق ملی بر سر منافع ملی است؛ «هیچ» خواندن برجام پشت کردن به منفعت ملی است درست مثل انتظار معجزه در دوران بعد از برجام که خود انتظار بیهوده‌ای است؛ کمربندها را باید محکم بست؛ فصل دیگری فرارسیده است، فصلی زودگذر پر از فرصت‌ها که زود به تهدید بدل می‌شوند.