تقریباً همه با «دورریز غذا» آشنا هستند اما شاید «ضایعات غذایی» به این اندازه آشنا نباشد. گاهی بخشی از محصول در مراحل برداشت یا پس از آن تا قبل از مصرف به دلایل مختلفی از دست می‌رود؛ گاهی این محصول به دلیل سیستم نگهداری یا حمل‌ونقل کیفیت خود را از دست می‌دهد و به مواد دورریختنی تبدیل می‌شود و گاهی خسارتی به آن وارد می‌شود. اما این ضایعات غذایی در حقیقت محصولاتی هستند که مقادیری آب صرف آن‌ها شده و قرار بوده سود اقتصادی به دنبال داشته باشد. مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در مطالعه‌ای به طور مفصل به این مسئله پرداخته و ارزش اقتصادیِ آبِ از دست‌رفته ناشی از ضایعات محصولات زراعی و باغی را در فاصله سال‌های 1392 تا 1393 بررسی کرده‌است. اما اهمیت این ماجرا در چیست؟
چرا ضایعات غذایی برای کشورها مهم است؟
بررسی‌های پایگاه خبری اتاق ایران از گزارش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب در زمینه آب و ضایعات غذایی نشان می‌دهد در تمامی کشورهای جهان کاهش ضایعات بر افزایش درآمد، بهبود امنیت غذایی، توسعه اقتصادی و حفظ محیط‌زیست اثرگذار است. بر اساس گزارش‌های فائو این موارد آنقدر اهمیت دارند که هیچ کشوری نمی‌تواند در برابر آن‌ها بی‌تفاوت باشد. روش‌ها و الگوهای تولید مواد غذایی و همچنین زیرساخت‌های داخلی هر کشور از جمله مواردی هستند که روی ضایعات غذایی اثر می‌گذارند. واقعیت امر این است که سطح توسعه و بلوغ سیستم اقتصادی کشورها هر اندازه که باشد، همه آن‌ها باید تلاش کنند ضایعات غذایی را به حداقل برسانند و آن را در پایین‌ترین سطح ممکن نگه دارند.
یکی دیگر از دلایل این موضوع به درآمد کشاورزان مربوط می‌َشود. واضح است که ضایعات تأثیری مستقیم و منفی روی درآمد کشاورزان می‌گذارند. با توجه به حجم زیادِ ضایعات محصولات کشاورزی و غذا در جهان، سرمایه‌گذاری سودآور در جهت کاهش این ضایعات می‌تواند راهی در جهت کاهش هزینه‌های تولید غذا باشد.
تا به حال در ایران هیچ نهادی به مطالعه دقیق و جامع مقدار ضایعات و تلفاتِ آبِ ناشی از آن نپرداخته بود. اما مواجهه ایران با بحران آب از یک‌سو و اهمیت تولیدات کشاورزی به لحاظ تأمین امنیت غذایی در کشور از طرف دیگر، باعث شده مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب به این مسئله به صورت جزئی بپردازد. پیش از این در سطح جهان، سازمان خواربار و غذای ملل متحد (فائو) در سال 2011 گزارشی در این زمینه ارائه کرده بود. فائو در گزارش خود به کمک انستیتوی بین‌المللی زیست‌فناوری و غذای سوئد، روی ایجاد ضایعات و دورریز غذا در کشورهای پردرآمد و با درآمد متوسط و همچنین در کشورهای کم‌درآمد پرداخته است.
غذای دورریز کشورهای صنعتی معادل کل غذای جنوب صحرای آفریقا
یافته‌های گزارش فائو در سال 2011 نشان می‌دهد میزان ضایعات غذا در کشورهای صنعتی مثل کشورهای در حال توسعه بالاست اما تفاوتی بین این دو وجود دارد. در کشورهای «در حال توسعه» بیش از 40درصد از این ضایعات در مراحل پس از برداشت محصول تا فرآوریِ آن ایجاد می‌َشود. اما در کشورهای «صنعتی» بیش از 40درصد غذا در خرده‌فروشی‌ها و در دست مصرف‌کننده نهایی دور ریخته می‌َشود. بر اساس مطالعات فائو، دورریزی غذا به دست مصرف‌کننده در کشورهای صنعتی معادل 222میلیون تن است که این حجم از غذای دور ریخته شده تقریباً به اندازه کل غذای تولید شده در کشورهای جنوب صحرای آفریقاست (230میلیون تن).
11.8درصد از محصولات باغی و زراعی به ضایعات تبدیل می‌شوند
مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب 17محصول مهم و عمده زراعی و 6محصول عمده باغی که بیشترین مصرف آب را به خود اختصاص داده‌اند، انتخاب کرده و مورد بررسی قرار داده‌است. برای مثال گندم جزو محصولات زراعی مورد بررسی بوده‌است که طبق این مطالعه، 7درصد از آن در زمان برداشت و 8درصد از آن در زمان حمل‌ونقل و نگهداری به ضایعات تبدیل می‌شود. به این ترتیب گندم به عنوان یک محصول زراعی 15درصد از حجم خود را از دست می‌دهد و به ضایعات تبدیل می‌شود. مرکبات نیز از محصولات باغی مورد مطالعه بوده‌اند. 2درصد از این محصولات باغی در زمان برداشت و 14درصد از آن در زمان حمل‌ونقل و نگهداری به ضایعات تبدیل می‌شود. نتایج نهایی پژوهش نشان می‌دهد 7574هزار تن معادل 11.1درصد از کل تولیدات زراعی و 2267هزار تن معادل 14.5درصد از کل تولیدات باغی به ضایعات تبدیل می‌شوند. به این ترتیب به طور متوسط ضایعات کل محصولات باغی و زراعی 9841هزار تن معادل 11.8درصد از کل تولیدات است.
زیان اقتصادیِ آب تلف‌شده چقدر است؟
اما این ارزیابی‌ها به خود محصولات محدود نمی‌َشود. ماجرای اصلی بر سر «آب» است. پس از برآورد ضایعات، آب تلف‌شده و زیان اقتصادی آن بررسی می‌َشود. ارزش بهره‌وری اقتصادی هر متر مکعب آب طبق آمار سمی بانک مرکزی 10889ریال یا 33درصد دلار محاسبه شده‌است. میزان تلفات آبی ناشی از ضایعات محصولات زراعی در سال 92 تا 93 برابر با 6.26میلیارد مترمکعب بوده‌است. این میزان برای محصولات باغی 3.04میلیارد مترمکعب بوده‌است. در مجموع اینطور برآورد شده که در شرایط فعلی، میزان تلفات آبِ ناشی از ضایعات کشاورزی معادل 9.3میلیارد متر مکعب است.
ضایعاتی که می‌توان انرژی و پروتئین روزانه 2.7میلیون نفر را تأمین کند
برای اینکه درک میزان انرژی که از این طریق هدر می‌رود، راحت‌تر شود؛ می‌توان اینطور گفت: با توجه به اینکه جمعیت ایران در سال 93 برابر با 77میلیون و 856هزار نفر بوده‌است، ضایعات کشاورزی تلف‌شده می‌توانست انرژی و پروتئین روزانه 2میلیون و 700هزار نفر را در کشور تأمین کند. یا می‌توانست از واردات حدود 5میلیون تن محصولات کشاورزی جلوگیری کند. زیان اقتصادی ناشی از این ضایعات 3میلیارد دلار برآورد شده‌است که 24درصد متوسطِ کل ارزش واردات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در سال‌های 1390 تا 1393 بوده‌است. اما در کنار این نتایج، پیشنهادات و راهکارهایی نیز ارائه شده‌است. نخستین راهکار، ساماندهی، تجهیز، نوسازی و اصلاح ساختار مکانیزاسیون کشاورزی است. در کنار آن بهینه‌سازی مصرف غذا نیز باید در دستور کار قرار بگیرد. همین یک پژوهشی که در ایران در زمینه ضایعات محصولات کشاورزی و اثرات آن روی اقتصاد آب صورت گرفته به خوبی اهمیت این مسئله را نشان می‌دهد. به این ترتیب لازم است مقامات کشوری در حوزه آب به آن توجه بیشتری نشان بدهند.