از فروردین سال 1398 اصلاح ساختار بودجه در دستور کار سازمان برنامه‌وبودجه قرار گرفته است؛ مقام معظم رهبری هم در آبان ماه سال 1397 به این مسئله تاکید کرده‌اند. علی ربیعی، سخنگوی دولت هفته گذشته خبر از برخی تغییرات در ساختار بودجه سال ۱۳۹۹ داد. محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه‌وبودجه هم درباره حذف درآمد نفت از بودجه جاری گفته است: «یارانه‌های پنهان و آشکار حدود ۱۳۰۰ هزار میلیارد تومان است که بخشی از آن را جایگزین درآمد نفت خواهیم کرد.»
اگرچه اصلاح ساختار بودجه یک خواست تاریخی است اما شرایط بین‌الملل هم به اجرایی شدن این آرمان به تعویق افتاده کمک می‌کند. آمریکا تلاش کرده است با تحریم نفت ایران صادرات نفت را به صفر برساند؛ دولت ترامپ نتوانسته این برنامه را عملیاتی کند اما توانسته با اعمال فشار به کشورها، سطح صادرات و درآمد نفتی ایران را کاهش دهد. حالا اقتصاددان‌ها این گذر را فرصتی تاریخی برای ایران می‌دانند تا به آرزوی دیرینه اقتصادی خود جامه عمل بپوشاند و بودجه و اقتصاد کشور از دام طلای سیاه رها کند. اما لازمه تحقق هدف «بودجه بدون نفت» چیست؟
«وحید شقاقی شهری»، استاد اقتصاد دانشگاه خوارزمی در گفت‌وگو با «پایگاه خبری اتاق ایران» در پاسخ به این پرسش می‌گوید: بودجه بدون نفت برای دولت یک الزام و اجبار است و دولت اختیاری در انتخاب آن ندارد. زمانی می‌توانستیم از اختیار دولت برای انتخاب بین بودجه با نفت و بودجه بدون نفت حرف بزنیم که درآمدهای نفتی بالا بود ولی الآن دولت هیچ اختیاری ندارد و امکان بسته شدن بودجه با درآمدهای نفتی وجود ندارد.
شقاقی شهری می‌گوید: درآمدهای دولت در حوزه نفت به‌شدت کاهش‌یافته و صادرات نفت به زیر 300 هزار بشکه در روز رسیده است و طبق این درآمد به‌اجبار بودجه بدون احتساب درآمدهای نفتی بسته خواهد شد.
استاد اقتصاد دانشگاه خوارزمی از راهکارهای موجود می‌گوید: اصلاح نظام یارانه پنهان، مولدسازی دارایی‌های دولت، انتشار اوراق بدهی و افزایش مودیان مالیاتی؛ دولت با این راهکارها می‌تواند بودجه بدون نفت تنظیم کند، همه این موارد اشاره‌شده نیاز به زیرساخت‌ها و الزامات حقوقی-قانونی، بانک اطلاعاتی و بسترسازی لازم دارد.
دولت باید سال آینده 500 هزار میلیارد تومان درآمد کسب کند تا بتواند بودجه را ببندد. در برنامه‌ریزی دولت باید حدود 200 هزار میلیارد تومان از منبع مالیات‌ها تأمین شود؛ بخشی از بودجه باید از محل انتشار اوراق بدهی و بخشی از مولدسازی‌های دارایی و بخشی از درآمد حاصل از واگذاری‌ها و اصلاح یارانه‌های پنهان تأمین شود.
به گفته شقاقی شهری برای اصلاح ساختارها و اقدامات حقوقی خیلی دیر شده است؛ دولت باید خیلی زودتر برای این مسئله اقدام می‌کرد. حالا هم باید الزامات بسترسازی خیلی سریع فراهم شود تا این محورها سال آینده برای دولت درآمدزایی داشته باشد.
او ادامه می‌دهد: در شرایط تحریم و رکود اقتصادی دولت نمی‌تواند از بنگاه‌ها مالیات بیشتری بگیرد و اصول علمی در دوره رکود این است که دولت مالیات بنگاه‌های اقتصادی را کمتر کند. دولت در این دوره باید پایه مالیاتی افزایش یابد؛ معافیت‌های بی‌معنا باید از بین برود.
استاد اقتصاد دانشگاه خوارزمی در پاسخ به این سوال که سال‌هاست دولت تلاش می‌کند معافیت برخی از نهادها و سازمان‌های اقتصادی را بردارد ولی موفق نمی‌شود، امسال چگونه می‌تواند آن را عملیاتی کند؟ می‌گوید: قبلاً به این شدت الزام برای اجرا نبود؛ آن زمان درآمدهای نفتی به وفور وجود داشت و درآمدهای مالیاتی برای دولت‌ها مهم نبود ولی الآن دولت ناگزیر است درآمد مالیاتی را جایگزین درآمدهای نفتی کند.
او تاکید می‌کند: معافیت‌های بی‌معنی مالیاتی ربطی به حمایت از تولید ندارد. در حوزه مالیات ما بیشتر به تولیدکننده واقعی و طبقه کارگری فشار آورده‌ایم ولی از حوزه‌هایی که می‌باید مالیات می‌دادند، مالیات نگرفته‌ایم. اخذ مالیات از این حوزه‌ها فشاری به تولید وارد نمی‌کند. اصلاح نظام بودجه‌ریزی و اصلاح نظام مالیاتی، مطابق نظر مقام معظم رهبری است.
شقاقی شهری تاکید می‌کند: دولت باید منابع و بانک اطلاعاتی و آماری خود را تکمیل کند اما در همین شرایط بازهم می‌تواند از منابع اطلاعاتی موجود استفاده کند تا فرار مالیاتی را کنترل کند. کنترل فرار مالیاتی یکی از ساده‌ترین راهکار برای افزایش پایه درآمدی دولت است به‌شرط اینکه در درون نظام سیاسی اراده‌ای به این کار وجود داشته باشد.
شقاقی شهری می‌گوید: اما مولدسازی دارایی‌های دولت و حذف یارانه‌های پنهان کار زمان‌بری است؛ از طرف دیگر واگذاری دارایی‌های دولت به بخش خصوصی باید با دقت بیشتری انجام شود، چون قبلاً این تجربه به شکست منجر شده است. همچنین انتشار اوراق بدهی آینده فروشی است. تنها راه‌حل موجود ساماندهی درآمدهای مالیاتی و حذف معافیت‌های مالیاتی و اصلاح یارانه پنهان است.
او می‌گوید: بزرگ‌ترین مشکل بودجه این است که دولت باید 500 هزار میلیارد تومان درامد داشته باشد که 200 هزار میلیارد تومان آن باید از محل اخذ مالیات باشد ولی این درآمد شاید حدود 130 هزار میلیارد تومان باشد؛ رساندن درآمد مالیاتی به 200 هزار میلیارد تومان کار دشواری است. همچنین کسب 300 هزار میلیارد تومان از محل دیگر درآمدها کاری بس دشوارتر است.