مزیت جغرافیایی ایران در حوزه ترانزیت و قرار گرفتن در کریدورهای شمال-جنوب و شرق به غرب بر هیچ کس پوشیده نیست و همواره ایران به همین دلیل در مرکز توجه‌ها بوده است اما این به تنهایی کافی نیست. زیرساخت‌هایی لازم است تا مزیت جغرافیایی را به مزیت رقابتی تبدیل کند.
وجود نهادهای متعدد و ناهماهنگ، صنعت ترانزیت به ویژه ترانزیت جاده‌ای ایران را به شدت تهدید می‌کند. رقبای منطقه‌ای ما برنامه‌های بلند مدتی برای توسعه زیرساخت‌های حملونقلی خود طراحی کرده‌اند و درحال رایزنی با دیگر کشورها برای جذب بارهای آنها و عبور از مسیرهای خود هستند.
پایانه‌های مرزی کشور به زیرساخت‌های ایمنی، تسهیل‌گر و رفاهی مجهز نیستند و همین عوامل روند فعالیت‌های ترانزیتی را در مرزهای ایران کند می‌کند. حضور نمایندگانی از دستگاه‌های متعدد در مرزها و ناهمانگی بین آنها چالش جدی است که بارها از سوی فعالان اقتصادی به ویژه رئیس اتاق ایران مورد انتقاد قرار گرفته است؛ در حال حاضر 25 دستگاه در پایانه‌های مرزی ایران مستقر هستند.
در حال حاضر دستگاه‌های متعددی مانند سازمان بنادر، شرکت راه آهن و سازمان راهداری، گمرک ایران، نیروهای انتظامی، استاندارد، قرنطینه و دیگر دستگاه‌ها در حوزه ترانزیت دخالت می‌کنند که متاسفانه هیچ برنامه مشخص و منسجمی با یکدیگر ندارند و جزیره‌ای و جدا از هم فعالیت می‌کنند.
طبق برآوردهای صورت گرفته مهم‌ترین موانع ترانزیت در ایران در بخش نرم‌افزاری، وجود قوانین و مقررات موازی و دست‌وپاگیر، تشریفات اداری زائد، تأخیر فراوان در ترانزیت کالا از مسیر ایران، تعدد سازمان‌های تصمیم‌گیر و اجرایی در حوزه ترانزیت، اقدامات کنترلی مضاعف و دخالت در وظایف سازمان‌های مذکور بدون هماهنگی با آنها، عدم انطباق مقررات حملونقل بین‌المللی و گمرکی ایران با عرف رایج بین‌الملل، نبود تعرفه دقیق و رقابتی برای حمل کالا از مسیر ایران، نگاه جزیره‌ای سازمان‌های مرتبط با ترانزیت و نبود نگرش کلان و مثبت نسبت به این حوزه است.
به دنبال طراحی الگوی مدیریت بهینه پایانه‌های مرزی هستیم
بابک طالبی معاون حملونقل سازمان راهداری و حملونقل جاده‌ای در خبرگزاری مهر این سازمان را عهده‌دار هماهنگ کردن همه امور واحدهای مستقر در مبادی ورودی و خروجی مجاز زمینی کشور دانست و تصریح کرد: در سه سال گذشته بر اساس تصمیم مقامات ارشد کشور، مدیریت پایانه‌های مرزی به گمرک واگذار شده بود که در جلسات هیات دولت و ستاد هماهنگی اقتصادی دولت به دستور رئیس جمهور بار دیگر مدیریت پایانه‌های مرزی به وزارت راه و شهرسازی و سازمان راهداری منتقل شد.
او به وجود نهادهای متعدد در پایانه‌های مرزی اشاره و اظهار کرد: رکن موفقیت در مدیریت پایانه‌های مرزی، تعامل سازنده بین همه این نهادها است. همچنین باید سازمان راهداری در جمع‌آوری و اشتراک‌گذاری اطلاعات فعالیت هر نهاد، به مدیریت بهینه پایانه‌های مرزی اقدام کند.
معاون حملونقل سازمان راهداری گفت: این سازمان در حال مطالعه الگوهای مختلف مدیریت بهینه پایانه‌های مرزی در کشورهای پیشرو است تا یک ساختار کارآمد برای مدیریت پایانه‌های مرزی ایران طراحی و اجرا کند.
این مقام مسئول از دیگر برنامه‌های سازمان راهداری را واگذاری امور تصدی‌گرایانه از ستاد مرکزی سازمان راهداری به مدیریت‌های استانی عنوان کرد و هدف آن را چابک سازی مدیریت پایانه‌های مرزی دانست.
طالبی تاکید کرد: ایجاد سامانه یکپارچه حملونقل بین‌المللی با همکاری دستگاه‌های مرتبط در دستور کار سازمان راهداری است؛ برای تحقق این موضوع، نیاز به یکپارچه سازی خدمات در بخش‌های سخت افزاری و نرم افزاری داریم.
به گفته این مقام مسئول در سازمان راهداری، نهادهای بین المللی مرتبط با حملونقل جاده‌ای شامل اتحادیه حملونقل بین المللی جاده‌ای (IRU) سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) و غیره نیز بر یکپارچه سازی مدیریت نهادهای کنترل مرزهای هر کشور تاکید دارند. بنابراین تحقق راه‌اندازی چنین سامانه‌ای به ارتقا جایگاه لجستیکی ایران در مجامع تخصصی بین‌المللی منجر خواهد شد.
طالبی با تأکید بر اینکه صفر تا صد حملونقل جاده‌ای در ایران از سوی بخش خصوصی انجام می‌شود و دولت نقش رگولاتور و تسهیل‌کننده امور و نظارت بر حسن اجرای موافقت‌نامه‌های ترانزیتی و همچنین تفاهم‌نامه‌های دو یا چندجانبه حملونقلی با کشورها را ایفا می‌کند، گفت: در این میان نقش تشکل‌های صنفی بین‌المللی در توسعه حملونقل و ترانزیت بسیار تعیین کننده است و قدرت چانه‌زنی و رایزنی سازمان راهداری و دولت با سازمان‌های همسو در دیگر کشورها را افزایش می‌دهد.
او خاطرنشان کرد: در حاضر ۲۶ پایانه مرزی فعال داریم که دو مرز ریمدان و پیشین در جنوب شرق سیستان بلوچستان نیز به تازگی با مصوبه دولت از بازارچه مرزی به پایانه مرزی ارتقا یافته‌اند. در سفر اخیر رئیس جمهور به عراق هم راه اندازی ۶ مرز جدید با این کشور به تصویب ۲ دولت رسید که هنوز عملیات اجرایی این مرزها آغاز نشده است.
این مقام مسئول در سازمان راهداری درباره ادعای گمرک بر مدیریت مرزها گفت: بر اساس قانون گمرکی، این دستگاه فقط بر تردد کالاها نظارت و مدیریت دارد اما مدیریت پایانه مرزی با سازمان راهداری است؛ ۳ سال مدیریت پایانه‌های مرزی با گمرک بود اما اخیراً رئیس جمهور دستور داده تا مدیریت این پایانه‌ها بار دیگر به راهداری منتقل شود.
علی‌رغم مزیت‌های جغرافیایی، سهم بالایی از ترانزیت نداریم
سید روح الله لطیفی سخنگوی گمرک نیز در این بین درباره مشکلات ترانزیت در ایران سخن گفت. بر اساس اظهارات او ایران سهم بالایی از ترانزیت در اختیار ندارد؛ یکی از علل آن عدم توسعه متناسب زیرساخت‌هاست و در مقایسه با کشورهای رقیب، از زیرساخت‌های کمتری برخوردار است.
او درباره مدیریت یکپارچه پایانه‌های مرزی گفت: بر اساس ماده ۱۲ قانون امور گمرکی، فرمانده واحد مرزی و مباحث تجاری و ایجاد رویه‌های واحد، گمرک است و چون ترانزیت یک رویه گمرکی در حوزه تجاری است باید به این موضوع توجه کرد.
این مقام مسئول ادامه داد: در حال حاضر مدیریت پایانه‌های مرزی به سازمان راهداری منتقل شده است که بر اساس مصوبه ستاد هماهنگی اقتصادی دولت و با دستور رئیس جمهور بود با وجود اینکه مصوبه ستاد نمی‌تواند مقدم بر قانون کشور و در این موضوع خاص قانون امور گمرکی باشد با این حال ما در حال همکاری با وزارت راه هستیم. اما قانون وظایف هر سازمان را در مرز مشخص کرده و با وجود موظف بودن راهداری برای فراهم کردن بنا و زیرساخت‌ها، زیرساخت‌های لازم قانونی در اختیار سازمان راهداری قرار ندارد. سازمان راهداری فقط باید بناها و تأسیسات مربوطه در مرزها و تیر پارک‌ها را ایجاد کند و در حوزه نرم افزار و اعمال حاکمیت بر رویه‌های گمرکی و تجاری اختیار قانونی ندارد.
سخنگوی گمرک افزود: حتی در ایجاد زیرساخت‌ها هم سازمان راهداری اگر از نظرات تخصصی و حوزه وظایف سایر سازمان‌ها به ویژه گمرک استفاده می‌کرد، تأسیسات ایجاد شده می‌توانست سرعت بیشتری به کنترل و عبور کالا دهد، مثلاً در مرز باشماق، سمت عراق تردد روان دارد اما در سمت ایران مسیرهای ورود و خروج کالا و مسافر متناسب با مسیر مقابل نیست و در بهره‌گیری از محوطه‌ها می‌شد بهتر عمل کرد.
وی تصریح کرد: در هر مرز یا پایانه مرزی، ۲۵ دستگاه مستقر است که از صدور و کنترل ویزا و اجازه عبور گرفته تا انبارها و قرنطینه را شامل می‌شود.
دبیر شورای اطلاع رسانی گمرک یادآور شد: به دلیل نبود مدیریت یکپارچه، و عدم تفویض اختیار به یک دستگاه در مرز، مشکلات زیادی در مرزها داریم که سبب معطلی بیش از حد شده و لذا مزیت جغرافیایی ما در حوزه ترانزیت به شدت کاهش یافته است. که در کنار روش‌های جابه جایی کالا از ترانشیپمنت تا جابجایی کشنده‌ها و محدودیت پذیرش کالا در کشورهای مقابل فرصت‌های بزرگ بهره گیری از مرزهای تجاری به آسانی از دست می‌رود.