سال 1403 شاهد یک اتفاق مهم در تجارت خارجی ایران بود؛ بعد از حدود 9 سال مذاکره، آخرین گام تجارت آزاد با اوراسیا، برداشته شد و 13 اسفند، رئیس مجلس قانون «موافقت‌نامه تجارت آزاد بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشورهای عضو آن» را برای اجرا به رئیس‌جمهور ابلاغ کرد.
این موافقت‌نامه، اولین و کامل‌ترین موافقت‌نامه تجاری ایران است و اجرای آن در طول یک دهه گذشته و هم‌زمان با تشدید تحریم‌های غرب علیه ایران به یکی از مهمترین اهداف اقتصادی کشور در بخش تجارت خارجی بدل شده بود. به ویژه که اجرای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی برای 500 قلم کالا میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، یک تجربه موفقیت‌آمیز بوده و رویکرد نگاه به شرق و همکاری بیشتر با شرکای منطقه‌ای در شرایط تحریم را تقویت کرد.
همان‌طور که از نام آن پیداست، این موافقت‌نامه با هدف تجارت آزاد و با تعرفه صفر حدود هزار قلم کالا نوشته شده است و شامل ۱۱ فصل و یک ضمیمه مربوط به فهرست‌های کالایی دو طرف توافق است. این یک تجربه جدید و البته مهم برای کشور محسوب می‌شود. ایران پیش از این، تجربه امضای موافقت‌نامه تجارت آزاد با سوریه را داشت اما مفاد و ماهیت آن در عمل با تجارت آزاد فاصله داشت. سایر توافقات تجاری ایران از این نوع هم بیشتر شامل موافقت‌نامه‌های ترجیحی با تعداد اقلام و عملکردی محدود بوده است. به همین دلیل بسیاری از فعالان اقتصادی، اجرایی شدن توافق تجارت آزاد با اوراسیا را پیش‌زمینه‌ای برای پیوستن اقتصاد ایران به پیمان‌نامه‌ها و سازمان‌های مهم اقتصادی دنیا مانند عضویت در سازمان تجارت جهانی می‌دانند.
اما این همه ماجرا نیست. درست است که شروع تجارت آزاد با اوراسیا از اردیبهشت امسال، فعالان بخش خصوصی را به رونق بخشی تجارت خارجی امیدوار کرده، با این حال اما و اگرهای زیادی برای آمادگی ایران در اجرای این توافق و حذف تعرفه ورودی 87 درصد اقلام کالایی میان ایران و کشورهای اوراسیا وجود دارد.
تداوم تحریم‌ها و محدودیت‌های FATF مانعی در مسیر تجارت آزاد اوراسیا
عبدالله مهاجر دارابی، نایب‌رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه، در گفت‌وگو با «اتاق ایران آنلاین»، دراین‌باره می‌گوید: اگر ارز تک‌نرخی باشد و موضوع رفع تعهد ارزی حل شود، محدودیت‌های FATF برطرف شود، زیرساخت‌های حمل‌ونقل فراهم شود و دولت به نظرات کارشناسانه اتاق در این حوزه توجه کند، قطعاً تجارت با اوراسیا برای ما یک فرصت خواهد بود.
او با تأکید بر اهمیت فعال شدن شرکت‌های بزرگ بخش خصوصی در تجارت با اوراسیا، ادامه می‌دهد: با تداوم مشکلات رفع تعهد ارزی، نقل و انتقالات مالی و FATF، شرکت‌های بزرگ بخش خصوصی برای ورود به بازارهای صادراتی مانند اوراسیا انگیزه کافی ندارند. باید این شرکت‌ها را به میدان برگرداند.
حل مشکلات پولی و بانکی ایران برای توسعه تجارت خارجی، نکته‌ای است که محمد لاهوتی، رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران نیز در گفت‌وگو با اتاق ایران آنلاین بر آن تأکید دارد. او می‌گوید: اولین چالش برای استفاده از فرصت تجارت آزاد ایران با اوراسیا، تداوم تحریم‌ها و مانع دیگر عدم پذیرش FATF است. این موضوع باید زودتر تعیین تکلیف شود.
صادرات با ارزش‌افزوده پایین، تهدیدی علیه ایران در رقابت‌های منطقه‌ای
او توضیح می‌دهد: عمده صادرات ما صادرات با ارزش‌افزوده پایین یا بعضاً به صورت خام است. این امر در رقابت‌های منطقه‌ای و با عضویت ایران در پیمان‌های مختلف می‌تواند برای ایران یک تهدید باشد. به این صورت که ایران فقط صادرکننده مواد خام و نیمه ساخته باشد و در مقابل کشورهای طرف قرارداد ایران بتوانند از فرصت برداشته شدن تعرفه‌ها با صادرات محصول به داخل ایران، تراز تجاری را به نفع خود مثبت کنند.
لاهوتی، می‌گوید: در بازه زمانی که برای آماده‌سازی در این توافقات در نظر گرفته می‌شود، هم سیاست‌گذاران باید در جهت ایجاد زیرساخت‌ها حرکت کنند و هم تولیدکنندگان تلاش کنند از نظر کیفیت و قیمت تمام شده در رقابت سالم، افزایش صادرات و تولید محصول با ارزش‌افزوده بیشتر داشته باشند و بازارها را به دست بیاورند.
ضرورت همسان‌سازی سیستم حمل‌ونقل ایران و اوراسیا
اما نکته مهم دیگری که صدرالدین نیاورانی، نایب‌رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران بر آن تأکید دارد، موضوع همسان‌سازی سیستم حمل‌ونقل ایران با اوراسیاست. او دراین‌باره به اتاق ایران آنلاین می‌گوید: سیستم حمل‌ونقل ما اروپایی-آمریکایی است و در تعاملات تجاری با روسیه و اوراسیا با مشکلاتی همراه است. کانتینرهای داخلی کشور بیشتر از 22 تن اجازه جابجایی بار ندارند. اما کانتینرهای روسی بین 60 تا 70 تن بار حمل می‌کنند. وقتی سه کانتینر 22 تنی ما به گرگان برسد و بخواهد به کانتینرهای روسی منتقل شود، حدود 4 تا 5 تن از کانتینر خالی خواهد ماند. این هم موجب جابجایی و تکان خوردن بار می‌شود و هم حدود 4 یا 5 تن باری که رایگان می‌تواند تا آلماتی برود، در عمل حمل نمی‌شود.
به گفته او برای حل این مشکل، باید وزارت راه را قانع کرد که اجازه یک‌تن بارگیری بیشتر را به صادرکنندگان بدهد. اما همین اقدامات کوچک نیز هنوز انجام نشده است.
او این نکته را نیز اضافه می‌کند که اتاق ایران باید خیلی سریع، برای آشنایی فعالان بخش خصوصی با تجارت آزاد با اوراسیا، دوره‌های آنلاین برگزار و شرایط تجاری و ظرفیت‌های آن‌ها را معرفی کند.
الزام پیش‌بینی پذیر کردن اقتصاد کشور در تجارت آزاد با اوراسیا
امیر عابدی، رئیس اتاق مشترک ایران و قزاقستان نیز در گفت‌وگو با اتاق ایران آنلاین، بر رفع نااطمینانی‌ها در اقتصاد، برای استفاده از مزیت‌های تجارت آزاد با اوراسیا تأکید می‌کند. به گفته او، تا زمانی که سیاست‌ها در ایران به سمت ثبات و چشم‌انداز روشن از آینده اقتصادی به نفع معیشت مردم و فعالان اقتصادی نرود، نمی‌توانیم از این تجارت آزاد به خوبی استفاده کنیم. او می‌گوید: توان تولید رقابتی ما به دلیل ناترازی تا هر روز کاهش پیدا می‌کند و تولیدکننده درگیر موانعی خارج از اراده خود است.
هادی تیزهوش تابان، رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه، هم در موضعی مشابه، به اتاق ایران آنلاین می‌گوید: پیش‌بینی‌ناپذیری قوانین اقتصادی، فرسودگی و نقص ناوگان حمل‌ونقل دریایی، جاده‌ای و ریلی و چند نرخی بودن ارز، فرصت تجارت آزاد با اوراسیا را از ما خواهد گرفت. او تأکید دارد: اگر مسیر تجارت با اوراسیا هموار شود، بخش خصوصی آماده است که صادرات به اوراسیا را متحول کند.