محمدرضا بهرامن نایب‌رئیس اتاق ایران و از فعالان با سابقه حوزه معدن که اکنون ریاست خانه معدن ایران را نیز بر عهده دارد، با حضور در استودیوی ایرنا به بررسی وضعیت اقتصادی و چالش‌های بخش معدن و صنایع مرتبط در ایران پرداخت و بر اهمیت رفع موانع مالی و بانکی، به‌ویژه حذف موانع گلوگاهی، تأکید کرد تا بتوان مسیر ورود و خروج سرمایه را هموار ساخت و سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی را تسهیل کرد.
او معتقد است که قیمت‌گذاری دستوری در بخش‌های مختلف اقتصادی به تولید آسیب می‌زند و نیاز است برای رسیدن به اقتصاد تولید محور از این شرایط فاصله بگیریم و زمینه را برای حضور سرمایه‌گذاران بخش خصوصی فراهم کنیم.
متن کامل این گفت‌وگو به شرح زیر است.
اقتصاد ایران در شرایط خاصی قرار گرفته از سویی قطعنامه ۲۲۳۱ به پایان رسیده و از سوی دیگر سه کشور اروپایی مکانیسم ماشه را علیه ایران فعال کردند تا عرصه را بر زندگی مردم تنگ کنند؛ شما به عنوان یک فعال اقتصادی شرایط را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ما در هر زمان باید ساختار جامعه را به شکلی در بیاوریم که بتوانیم نیازهای جامعه را بر اساس آن برطرف کنیم، امروز با یک شرایط خاصی در کشور روبه‌رو هستیم، یکی از مسائل مهم در این شرایط مباحث اقتصادی و آثاری که اسنپ بک بر ما داشته است، ما این آثار را باید مورد تحلیل کامل قرار بدهیم. باید شرایط اقتصادی امروز کشور را ببینیم و با وجود همین اتفاقاتی که در کشور افتاده است، نگاه ما باید بر حفظ شرایط موجود و توسعه اقتصادی نسبت به آینده باشد. بنابراین در هر زمینه‌ای باید یک نسخه واحد تعریف کنیم.
قاعدتاً نگاه ما این است که سفره مردم از این کمرنگ‌تر نشود از این رو بخش تولید کشور باید شرایط موجود خود را کاملاً حفظ کند. اگر نتوانیم شرایط موجود را حفظ کنیم می‌تواند آثار نامطلوبی را در آینده به سرمایه ملی کشور داشته باشد.
باید نگاهمان را تغییر بدهیم، نگاه‌های ما باید توسط حاکمیت لایه به لایه در بخش‌های مختلف تغییر کند و از تصمیم‌گیری تا اجرا باید روی سیاست‌های کلان باشد و لایه‌های پایینی خودشان را با شرایطی که امروز تعریف می‌کنیم، تطبیق پیدا کند.
باید تفکرات را تغییر داده و با مطالبه گری در جهت تحقق برنامه توسعه‌ای کشور حرکت کنیم. در برنامه توسعه هفتم رشد هشت درصدی در اقتصاد و رشد ۱۳ درصدی در بخش معدن تعریف شده است این چارچوب را باید در برنامه‌ها و سیاست‌ها در نظر بگیریم. بایستی برنامه‌های توسعه را عملیاتی کرده و از ظرفیت‌ها استفاده کنیم اگر غیر از این باشد سلیقه‌ای می‌شود.
اگر می‌خواهیم به توسعه برسیم، باید از ظرفیت بخش خصوصی استفاده کنیم
فراموش نکنیم اگر بخواهیم به برنامه توسعه‌ای برسیم باید نقش بخش خصوصی را که تعریف شده است را اجرایی کنیم باید از تجربیات و ظرفیت بخش خصوصی در سیاست‌ها استفاده کنیم از این رو باید دیپلماسی اقتصادی را با دیپلماسی تصمیم سازی ترکیب کنیم. ما امروز اگر بخواهیم حتی یک بنگاه ساده را حفظ بکنیم باید سیاست تطبیقی داشته باشیم.
در این زمینه اتاق‌های سراسر کشور باید نگرش‌های خود را با سیاست‌ها و شرایط موجود تطبیق بدهند این در حالی است که می‌گذاریم دیپلماسی سیاسی کار خودش را انجام بدهد، بعد مسائل اقتصادی پشت سر آن حرکت کند که این موضوع اشتباه محض است. باید شرایط امروز را به گونه‌ای تعریف بکنیم که دیپلماسی اقتصادی بتواند دیپلماسی سیاسی را تحت شعاع خودش قرار بدهد.
امروز ما باید کشورهایی را در کنار خودمان به صورت دائم حفظ کنیم، نباید کشورهای همسایه را تحت هیچ شرایطی از دست بدهیم، ما باید بتوانیم تراز تجاری را با کشورهای همسایه حفظ کنیم به عنوان مثال ظرفیت‌های خود را با ظرفیت‌های کشور افغانستان تعریف کنیم، هر چند نقاط اختلاف زیادی داشته باشیم، باید روابط تجاری و سرمایه‌گذاری را تعریف کنیم و نیازهای طرف مقابل را در مسائل کشاورزی و معدنی شناسایی کنیم، با مشارکت یکدیگر می‌توانیم تفکرات جدید و مسائل را به صورت کامل ببینیم.
دیپلماسی اقتصادی باید تعیین‌کننده دیپلماسی سیاسی باشد
باید دیپلماسی اقتصادی ما بتواند تعیین‌کننده در دیپلماسی سیاسی بر اساس شرایط موجود باشد. نیاز است که رهبری و مدیریت عملیاتی و اجرایی را فراموش نکنیم. نقش اتاق ایران و سایر اتاق‌ها می‌تواند نقش اساسی و بازوی عملیاتی داشته باشد. اتاق‌ها در هر استانی می‌توانند یک منبع و ارتباط کامل با کشورهای همسایه ایجاد کنند و کمیسیون‌ها و تشکل‌ها هم می‌توانند هر کدام بازوهای تقویتی و اجرایی بخش تولید کشور باشند.
دولت در سیاست‌گذاری نباید دخالت مستقیم داشته باشد. اگر قیمت‌گذاری دستوری باشد این امر به تولید آسیب می‌زند. باید اجازه بدهیم تشکل‌های مربوطه نقطه نظرهای خودشان را ارائه کنند و در عرصه جهانی نشست‌های تخصصی و همایش‌هایی برگزار کنند و در آن معرفی ظرفیت‌های ایران را به بازارهای هدف منطقه داشته باشند.
همچنین باید سرمایه‌گذاری‌ها در کشورهای همسایه را تعریف کنیم. باید در تولید داخلی کیفیت را در نظر گرفته و برای رقابت در عرصه جهانی ارتقا بدهیم.
قطعاً زمانی می‌توانیم به صورت کامل موفقیت داشته باشیم که حکمرانی در کل جامعه در کنار بخش اقتصادی کشور قرار بگیرد و اقدام به روان‌سازی و تسهیل گری کند. رئیس‌جمهور در سفرهایی به کشورهای همسایه دارند نمایندگان بخش خصوصی را با خود می‌برند باید بخش خصوصی در کنار بخش دولتی می‌تواند سیاست‌های خود را تعریف کرده و بازارهای هدف را بشناسد.
نیازمند ۵۵ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری در حوزه معدن هستیم
پس از سال‌ها تعلل بالاخره ایران به کنوانسیون‌های بین‌المللی سی اف تی و پالرمو پیوست و مسیر برای عضویت در گروه اف ای تی اف هموارتر شد؛ این اقدام چه آثاری می‌تواند بر روی اقتصاد داشته باشد؟
ما می‌خواهیم در برنامه هفتم به رشد ۱۳ درصدی در بخش معدن برسیم، برای این کار به ۵۵ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری نیاز داریم و در این زمینه پیشنهادهای خود را به رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز اعلام کردیم؛ یکی از مباحثی که در این خصوص مطرح شده، عضویت در اف ای تی اف است؛ ما باید گلوگاهی که ورود بخش سرمایه را متوقف کرده بود، باید برداریم. وقتی مبادلات مالی مناسبی را نداشته باشیم، سرمایه و سرمایه‌گذار خارجی نمی‌تواند به راحتی وارد ایران شود. ورود سرمایه نیازمند این است که این عارضه را در مسیر به صورت کامل پاک کنیم.
حتی کشوری مانند افغانستان در مراودات مالی به محدودیت‌هایی که ایران از نظر اف ای تی اف دارد، استناد می‌کند و معتقد است که نمی‌توانیم مسیر مالی را حل کنیم؛ اگر نتوانیم این مسئله را حل کنیم هزینه برای بخش تولید و صادرات کشور خواهد داشت. ضمن اینکه اکنون نیز این هزینه‌ها را پرداخت می‌کنیم ما باید این مسیر را تسهیل کنیم. امیدواریم این مسیر هر چه سریع‌تر دنبال شود تا بتوانیم با کشورهای دوست مسائل مالی را حل کرده و توسعه صادرات در بخش معدن داشته باشیم.
در شرایط تحریم چگونه می‌توان بازارهای صادراتی را حفظ کنیم؟
تحریم‌ها می‌توانند در حوزه تأمین مواد اولیه، گردش مالی و حتی در بازارهای هدف اثرگذار باشند؛ امروز باید نگاه ما در بخش معدن نگاه متفاوت‌تر حتی نسبت به دو سال قبل و یک سال قبل باشد. امروز باید علاوه بر تقویت ظرفیت تولید در بخش معدن و تأمین مصرف داخلی، باید بتوانیم مازاد تولید را به کشورهای دیگر صادر کنیم و حتی سرمایه‌گذاری‌های مشترک تعریف کنیم.
برای نمونه کشورهای عضو اوراسیا یک بازار برای کشوری چون ایران است؛ چرا ما نباید این دریچه اوراسیا را باز کنیم؟ نه تنها در بخش معدن بلکه در سایر بخش‌ها نیاز است، به بخش معدن و مواد معدنی در همه صنایع تقاضا وجود دارد. امروز مواد اولیه در کشور ما تولید می‌شود از این رو نباید با اهرم به اصطلاح عوارض خاص در مسیر صادرات بازدارنده باشیم.
امروز بخش فولاد ما پیشران اقتصاد و تأمین‌کننده بخش بزرگی از ارز مورد نیاز کشور است و اگر اشتباه کنیم، آن را نیز زمین‌گیر خواهیم کرد از این رو ما بایستی در تصمیم‌سازی‌هایمان برای حفظ شرایط موجود و نگاه به آینده برنامه‌ریزی‌های تطبیق داشته باشیم. صرفاً قرار دادن عوارض خاص برای مورد خاص، اشتباه محضی است که می‌تواند آسیب به بازارهای آینده بزند و ما را از هدف بازار و صادرات کند. این امر می‌تواند بر سرمایه‌گذاری‌هایی که امروز در بخش‌های بزرگ و بخش معدن انجام شده مثل فولادی‌ها و سایر صنایع بزرگ آسیب بزند.
ایران در تولید بعضی از سنگ‌ها مقام چهارم جهان را دارد و حتی در حوزه سنگ‌های مرمریت و غیرگرانیتی بدون اغراق رتبه اول دنیا را به خود اختصاص داده است اما در حوزه صادرات پایین‌ترین سهم را دارد زیرا نگاه ما به بازارهای صادراتی نگاه غیرحرفه‌ای شده است. ما حدود ۱۰ سال قبل نزدیک به ۴۵۰ میلیون دلار صادرات داشتیم که این پارسال حدود ۱۸۰ بوده است که امسال حدود ۲۴۰ تا ۲۵۰ میلیون دلار بوده است، چرا عقب‌گرد داشته‌ایم این به خاطر سیاست‌های اشتباه ما بوده است که به راحتی بازارهای هدف را از دست دادیم با وجود اینکه ثروت داریم.
باید برای صادرات در سنگ‌های معدنی و ساختمانی تعریف و راهکار داشته باشیم. چرا از ظرفیت تشکل‌های تخصصی استفاده نمی‌کنیم؟ سیاست‌گذاری‌های ما چرا بر پایه توسعه نیست و بر اساس عقب‌گرد است؟ این‌ها مبانی هست که در بخش معدن زیاد است.
تلاش جهانی برای دستیابی به عناصر نادر و کمیاب
اکنون گرایش دنیا در بخش معدن به عناصر نادر و کمیاب است؛ عربستان، شرایط خود را بر اساس انقلاب معدنی شروع کرده است، ما هم اعتقاد داریم که در قرن ۲۱ دیگر معنا ندارد که تنها در مورد انقلاب نفتی حرف بزنیم. امروز دنیا روی انقلاب معدنی و عناصر نادر و کمیاب صحبت می‌کند و این عناصر تعیین‌کننده سیاست‌ها در تمام زمینه‌ها حتی در مسائل اقتصادی و سیاسی خواهد شد. ما نیز باید برنامه‌های توسعه‌ای را عملیاتی کنیم به عنوان مثال با کشور افغانستان با لابی‌گری‌های سیاسی با تفکر دیپلماسی اقتصادی بخش معدن را عملیاتی کنیم.
عربستان در بخش معدن سه سال قبل تعریف کرد که می‌خواهد ارزش این بخش را از ۱.۳ به ۳.۲۵ تریلیون دلار برساند، سال گذشته اعلام کرد که به ۲.۲۵ تریلیون دلار رسیده است. ما نیز باید برنامه‌ریزی داشته باشیم و مطالبه گر باشیم. برنامه را از متولی بخش معدن لحظه به لحظه بخواهیم هر چند بخش معدن اعلام می‌کند که عوامل بازدارنده باعث شده است که منابع انسانی را نیز از دست بدهد. باید عوامل را بررسی کنیم، ما اعتقاد داریم معدنکاران، کار سختی را دارند که باید هر روز نسبت به تکنولوژی‌ها و آموزش‌های نیروی انسانی و بحث دستمزدها باید بروز باشند. چرا عامل بازدارنده شده‌ایم و چرا اجازه نمی‌دهیم که معدنکاران در بازارهای جهانی نقش‌آفرینی کنند ما نیز از بحث دستاوردهای آن بهره‌برداری کنیم.
استفاده از فناوری‌های نوین در عرصه معدنی یک الزام است
بحث هوش مصنوعی در معادن چقدر کاربردی است و آیا صنایع ما آمادگی ورود به این عرصه را دارند؟ آیا ارزیابی شده که چقدر سرمایه برای این کار نیاز است؟
ما نباید فکر کنیم که هوش مصنوعی یک داستان است بلکه یک الزام است. اگر ما از این ظرفیت با تکنولوژی‌های نو همزمان استفاده نکنیم بخشی از سرمایه ملی ما با هر قیمتی خارج می‌شود، لذا ما برای اینکه بتوانیم از آن به طور مطلوب استفاده کنیم باید نگرش ما در استفاده از ظرفیت داخلی کشور بالا برود. اگر ما می‌خواهیم بر روی عناصر نادر و کمیاب کارکنیم استفاده از این ظرفیت الزام آور است، پس ما نگاه ما در این بخش به عنوان سرمایه‌گذاری است. لذا ارتباط ما امروز با دانشگاه باید بروز باشد.
تقریباً ۹۵ تا ۹۶ درصد معادن در اختیار بخش خصوصی است و تنها بخش کوچکی در اختیار دولت است که می‌تواند تأمین‌کننده ارز آوری در کشور باشد. معادن بزرگ در اختیار دولت هستند اما استفاده از این ظرفیت به ناخودآگاه به ما اجازه می‌دهد که ارتباط صنعت و دانشگاه را بالا برویم، یک حرکت‌های زیرساختی را در حوزه ارتباط با مراکز علمی دنیا نیز آغاز کردیم که اثرات خود را قطعاً نشان خواهد داد.
ما عضو یک سازمان جهانی در بخش معدن هستیم که در جلسات فنی آن حضور داریم می‌توانیم از ظرفیت‌های آن استفاده کنیم ما سیاسی نیستیم و بخش خصوصی هستیم که می‌توانیم در تمام زمینه‌ها با نگاه سرمایه‌گذاری حضور پیدا کنیم. ما اعتقاد داریم که در چند سال آینده اگر ما از این ظرفیت‌ها استفاده نکنیم بخشی از سرمایه‌های ما بخصوص در بخش فولادی‌ها از بین خواهد رفت، ما اگر امروز در بخش فولاد نگاه ما به فولاد سبز نباشد منتظر این نباید باشیم که در پنج سال آینده بازار مطلوبی خواهیم داشت.
بنابراین با نگاه سرمایه‌گذاری این بخش را بایستی دید، مخصوصاً دولت باید اجازه نفس کشیدن به شرکت‌های بزرگ بدهد تا بتوانند سرمایه‌گذاری‌های بزرگ را در بخش خودشان داشته باشند تا بتوانند از این فرصت استفاده کنند.
شرکت‌های کوچک و متوسط به ناخودآگاه از تجربیات شرکت‌های بزرگت بیشتر می‌توانند بهره‌مند شوند. سرمایه‌گذاری در بخش معدن از اول زنجیره تا انتهای زنجیره که از اکتشاف تا استخراج و فراوری است از این رو این زنجیره در هر نقطه باید حفظ شود.
از ابتدای زنجیره تا پایان زنجیره باید خودمان را قفل کنیم تا بازارها را از دست ندهیم باید از هوش مصنوعی و تکنولوژی‌های نو استفاده کنیم تا بدانیم که در زیر زمین چه ثروتی وجود دارد در غیر این صورت همان شرایط سنتی را ادامه می‌دهیم. ما نیازمند این هستیم که این سرمایه‌گذاری‌ها به صورت مطلوب حتماً انجام شود.
نوسازی تجهیزات معدنی با توجه به فرسودگی آنها با چه مشکلاتی روبروست؟
ما در بخش فراوری اجتناب‌ناپذیر هستیم و باید دائم در این بخش خودمان را با دانش تطبیق بدهیم که بخشی از وظایف دانشگاه‌هاست که باید انجام شود، ما ارتباطمان با دانشگاه غریبه است ما هنوز نفهمیدیم که دانشگاه چه کارهایی را می‌تواند در قبال مسائل و موارد کار در اختیار ما قرار بدهد و دانشگاه نمی‌داند ظرفیت ما چیست. هر بنگاهی خودش نمی‌تواند یک مرکز تحقیقات درست کند امروز جهاد دانشگاهی ما یک ثروت است ولی باید به صورت تخصصی باشد. ما سرمایه‌گذاری بزرگ را در یک ۲۵ ساله اصلاً نتوانستیم خوب انجام بدهیم شاید طی سه سال گذشته ما توانستیم یک سری تجهیزات و ماشین را برای خط اول زنجیره آورده باشیم اما در بخش فراوری تجهیزات مورد نیاز را نداریم.
با وجود اینکه بر اساس ماده ۱۰۹ آیین‌نامه قانون معادن، واردات در اختیار متولی بخش معدن قرار داشت و می‌توانستند تجهیزات و ماشین‌آلات بیاورند اما عوامل بازدارنده از جمله مجوزها و تعهدات در مسائل ارزی به قدری در مسیر بود که خیلی‌ها نتوانستند از این فرصت استفاده کنند.
اگر این شرایط مهیا نشود معادن آسیب می‌بینند ما باید در بحث اکتشاف و فرآوری نوسازی و سرمایه‌گذاری داشته باشیم و از ظرفیت تکنولوژی‌های دنیا استفاده کنیم. پیشنهادات به صورت کامل توسط خانه معدن به متولی بخش معدن داده شده و متولی بخش هم موافق است ولی عوامل بازدارنده ما را با مشکل روبرو کرده است.
وزارت صمت بسته سرمایه‌گذاری در اکتشاف معادن را تهیه کرده و مشوق‌هایی را برای بخش خصوصی در نظر گرفته؛ از نظر شما به عنوان یکی از فعالان حوزه معدن این بسته چقدر کاربردی است؟
این سرمایه‌گذاری‌ها در کوتاه‌مدت نه ولی در بلندمدت قطعاً می‌تواند مؤثر باشد و برای معادنی که به هر دلیلی امروز خوابیده است می‌تواند مفید باشد. در بخش سرمایه‌گذاری خارجی، شفافیت خوبی ندارد ما بایستی آن نگرانی‌ها را برداریم تا سرمایه‌گذاران خارجی بتوانند، ورود پیدا کنند، امروز ما نباید شاهد این باشیم که سرمایه‌گذاری‌ها در کشور این قدر پایین است باید شرایطی را فراهم کنیم که سرمایه‌گذاری خارجی افزایش پیدا کند باید سیاست‌های تشویقی را فراهم کنیم و سرمایه‌های موجود یا سرگردان را در داخل کشور به بخش تولید و بخش معدن اضافه کنیم.
درمان ناترازی انرژی در دست بخش تولید نیست
ناترازی انرژی در صنایع معدنی در یکسال اخیر چه مشکلاتی را پدید آورده است؟
ناترازی انرژی عارضه‌ای است که درمانش دست تولید نیست؛ صدمه‌ای که کمبود گاز و انرژی به بخش تولید بخصوص در بخش معدن می‌تواند بزند باید ریشه‌ای حل شود؛ در بخش صنعت از جمله فولادی‌ها بخش از انرژی خود را تأمین کردند اما در شرایط موجود حتی این انرژی هم به خودشان تعلق نمی‌گیرد. ما باید سیاست‌های خودمان را تغییر بدهیم اگر ما تولید را متوقف کنیم منجر به بیکاری می‌شود باید روی این فکر کنیم که تعدیل نیروی انسانی چه آثاری می‌تواند بر اقتصاد بگذارد زیرا با ناترازی انرژی بخشی از منابع انسانی را نیز از دست خواهیم داد.
سیاست دولت‌ها باید به گونه‌ای باشد که این مسائل را ببیند. امروز بخش تولید و معدن سوخت مورد نیاز خود را با نرخ ۸۱۰۰ تومان تأمین می‌کنند که این رقم گاهی به ۳۱ هزار تومان هم می‌رسد.
بخش تولید تداوم انرژی را می‌خواهد تا بتواند روی آن برنامه‌ریزی کند؛ امروز منافع ملی ما این است که بتوانیم برنامه‌ریزی کنیم. وزیر صمت با مشکل ناترازی انرژی بخش معدن آگاه است و به عنوان متولی بخش خصوصی، مطالبه گر است. وزیر صمت در جنگ ۱۲ روزه بسته حمایتی را ارائه کردند ما نیز بایستی با حفظ شرایط موجود به سمت توسعه و تولید با حفظ اشتغال حرکت کنیم.
همچنان با مشکل ایمنی در معادن و فوت کارگران روبرو هستیم؛ چرا معادن ما حادثه‌خیز هستند؟
آموزش اول و آخر هر کار در معدن است، افرادی که در بخش معدن کار می‌کنند؛ باید از ابتدای زنجیره تا پایان آن مبانی آموزش در زنجیره تولید داشته باشد. متأسفانه در بخش معادن زغال‌سنگ ما حادثه‌های ناگواری داشتیم سال گذشته حادثه تلخی در طبس داشتیم که یک بخش آن به عدم استفاده از تکنولوژی‌های نو و بخشی دیگر به آموزش‌های لازم باز می‌گردد.
کارفرمایان دارند کارهایی را انجام می‌دهند و باید خودشان را با سیاست‌های جدید تطبیق دهند. مصوبه‌ای برای اصلاح معادن در بخش زغال‌سنگ در شورای نگهبان در دست بررسی است که تشویق و تنبیه‌هایی در آن در نظر گرفته شده است که معدنکاران باید با این قوانین جدید خود را تطبیق دهند.
بحث مسائل ایمنی و تأمین تجهیزات مبانی هست که مورد توجه قرار گرفته است که در قانون معادن زیرزمینی زغال‌سنگ دیده شده است مشوق خوبی تعریف شده که با مشوق‌ها می‌توانیم تجهیزات نو را در بخش معدن داشته باشیم.