برای آشنایی علاقه‌مندان با مفاهیم اقتصادی و به‌کارگیری صحیح این موارد در تحلیل‌های اقتصادی، ایده تهیه و ارائه بروشورهایی با عنوان «اقتصاد به زبان ساده» در معاونت اقتصادی اتاق ایران مطرح و توسط مرکز تحقیقات و بررسی‌های اقتصادی این معاونت به اجرا درآمده است. در شماره سی‌وششم بروشور اقتصادی به موضوع «لجستیک» پرداخته شده است.
تعریف لجستیک و مفاهیم مرتبط با آن
لجستیک به‌عنوان پشتیبان فعالیت‌های تجاری- تولیدی، نقش حیاتی در تحقق رشد اقتصادی هر کشور ایفا می‌کند و اهمیت لجستیک کارا در رشد اقتصادی و تجارت غیرقابل‌انکار است. لجستیک شبکه‌ای از فعالیت‌ها و خدمات است که جابه‌جایی فیزیکی کالاها در داخل و خارج از مرزها را پشتیبانی می‌کند. بر اساس تعریف بانک جهانی، لجستیک مجموعه‌ای از فعالیت‌ها از قبیل حمل‌ونقل، انبارداری، یکپارچه‌سازی بارهای تجاری، ترخیص کالا از گمرک، سیستم‌های توزیع درون کشوری و نظام‌های پرداخت است که توسط نهادهای دولتی و بخش خصوصی صورت می‌پذیرد.
درواقع لجستیک به آن بخش از فرآیند زنجیره تأمین اطلاق می‌شود که ذخیره‌سازی و جریان مؤثر و کارای کالاها، خدمات و اطلاعات وابسته به آنها را از نقطه شروع تا نقطه مصرف، جهت پاسخگویی به نیاز مشتریان، برنامه‌ریزی، اجرا و کنترل می‌کند. زنجیره تأمین یکی از مفاهیمی است که در تعریف لجستیک بدان اشاره می‌شود و شامل کلیه فعالیت‌های مرتبط با جریان تولید کالا از مرحله تأمین مواد اولیه تا مرحله تحویل کالای نهایی به مصرف‌کننده است. از همین رو تأمین‌کنندگان مواد و قطعات، تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان نهایی از عناصر زنجیره تأمین محسوب می‌شوند.
از دیگر مفاهیم مرتبط با لجستیک می‌توان به مراکز لجستیکی اشاره کرد. مرکز لجستیکی عبارت است از محلی که در آن کلیه فعالیت‌های مرتبط با حمل‌ونقل، انبارداری، توزیع و سایر خدمات لجستیکی کالاها در سطوح بین‌المللی و ملی توسط چندین متصدی انجام می‌شود. به‌بیان‌دیگر، مراکز لجستیکی، مجموعه‌ای از امکانات و زیرساخت‌ها در یک محدوده مکانی مشخص هستند که در آن متصدیان مختلف به ارائه گستره‌ای از خدمات و فعالیت‌های لجستیکی می‌پردازند.
نقش لجستیک در توسعه تجارت و رشد اقتصادی در دنیای به‌هم‌پیوسته کنونی، تجارت جهانی توسط شبکه‌ای از فعالیت‌های لجستیکی جهانی هدایت می‌شود و وجود یک شبکه رقابتی از خدمات لجستیک جهانی، ستون فقرات تجارت بین‌الملل را تشکیل می‌دهد. امروزه موضوع کاهش هزینه و افزایش سرعت ارائه محصول یا خدمت به مشتری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و کارآمدی خدمات لجستیکی نقش کلیدی در تحقق این دو امر ایفا می‌کند.
بنگاه‌ها با بهره‌گیری از فعالیت‌ها و خدمات لجستیکی کارآمد، نه‌تنها می‌توانند در گسترش بازار محصولات خود در سطح ملی به‌صورت موفق عمل کنند، بلکه از این توانایی نیز برخوردار هستند که توان رقابت‌پذیری و تجارت خود را در سطح بین‌المللی افزایش دهند. زیرساخت‌های لجستیکی کارآمد به‌واسطه کاهش قیمت تمام‌شده محصول و کاهش اختلاف قیمت میان تولیدکننده و مصرف‌کننده، منجر به افزایش رفاه هر دو طرف و شکوفایی اقتصادی می‌شود.
از طرف دیگر بهبود لجستیک در کشورهای دارای موقعیت جغرافیایی مناسب، سبب می‌شود که این کشورها درآمدهای فراوانی از این ناحیه به دست آورند و میزان اشتغال نیز در آنها افزایش یابد. در حال حاضر ارتقاء وضعیت کشورها در حوزه لجستیک به یکی از اهداف مهم توسعه اقتصادی تبدیل شده است.
مشاهدات بانک جهانی بر اساس گزارش «بسط ارتباطات به‌منظور گسترش رقابت: لجستیک تجاری در اقتصاد جهانی طی سال‌های 2007،2010 و 2012» گویای آن است که در میان کشورهای دارای سطح درآمد سرانه یکسان، کشورهایی که عملکرد لجستیکی بهتری داشته‌اند، حداقل یک درصد رشد بیشتر در تولید ناخالص داخلی و دو درصد رشد بیشتر در تجارت را تجربه کرده‌اند؛ بنابراین امروزه بخش لجستیک به‌عنوان یکی از ارکان اصلی رشد اقتصادی کشورها شناخته شده است.
ازآنجایی‌که وضعیت نامناسب شبکه لجستیکی در هر کشور، هزینه‌های کسب‌وکار را افزایش می‌دهد و توانایی کشورها به‌ویژه کشورهای درحال‌توسعه را برای پیوستن به زنجیره تأمین جهانی کاهش می‌دهد، بنابراین سیاست‌گذاران، پیاده‌سازی سیاست‌های منسجم و پایدار برای تقویت و یکپارچه‌سازی زنجیره تأمین و بهبود وضعیت لجستیک را نه‌تنها در کشورهای دارای بهترین عملکرد در حوزه لجستیک، بلکه برای کشورهای نوظهور نیز به‌عنوان موتوری برای رشد ضروری می‌دانند.
زیرساخت‌های لجستیکی
هرگاه سخن از لجستیک در سطح ملی و بین‌المللی به میان می‌آید، ناخودآگاه تصویری از اشکال مختلف حمل‌ونقل کالا در ذهن شکل می‌گیرد. این در حالی است که حمل‌ونقل تنها یک جزء از بخش لجستیک را تشکیل می‌دهد. حوزه لجستیک از چنان گستردگی برخوردار است که مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده آن از سطوح بنگاهی تا سطوح کلان یک کشور را شامل می‌شود. در یک تقسیم‌بندی کلی مؤلفه‌ها و زیرساخت‌های لجستیکی در دو دسته فیزیکی (عمومی و خصوصی) و غیر فیزیکی (نرم‌افزاری و پشتیبانی‌کننده) طبقه‌بندی می‌شوند.
بررسی وضعیت لجستیک در ایران
ایران دارای مزیت‌ها و پتانسیل‌های زیادی در زمینه لجستیک است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه و در مسیر پنج کریدور اصلی ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی، امکان استفاده از همه روش‌های حمل‌ونقل، دسترسی به آب‌های آزاد، داشتن سواحل آبی و مرزهای خشکی گسترده، برخورداری از بنادر متعدد و شبکه جاده‌ای گسترده اشاره کرد. کشور ما به دلیل برخورداری از این مزیت‌ها، توانایی تبدیل شدن به یکی از مراکز مهم تجارت در منطقه و حتی دنیا را داراست، اما متأسفانه تاکنون توسعه لجستیک در کشور به‌طورجدی موردتوجه قرار نگرفته است.
نگاهی به جایگاه ایران در شاخص‌های مرتبط با حوزه لجستیک، به‌خوبی بیانگر ضعف عملکردی کشور در این زمینه و عدم توسعه زیرساخت‌های لجستیکی است. بر اساس آخرین گزارش بانک جهانی، ایران در شاخص عملکرد لجستیک سال 2018، دارای نمره 2.85 از 5 (بهترین وضعیت) است و جایگاه 64 را در میان 160 کشور به خود اختصاص داده است.
هرچند که مقایسه این آمار با وضعیت کشور در سال 2016 نشان می‌دهد که طی سال‌های اخیر وضعیت ایران در بخش لجستیک بهبود یافته، اما در قیاس با متوسط نمره و رتبه کشور در شاخص مذکور طی سال‌های 2018-2012 که به ترتیب معادل 2.71 و 81 است، ایران در حوزه لجستیک پیشرفت چندانی نداشته و از زیرساخت‌های لجستیکی کارآمد برخوردار نیست.
وضعیت ایران در برخی از اجزاء رکن زیرساخت‌های گزارش رقابت‌پذیری جهانی 2018
مقایسه وضعیت ایران با برخی از کشورها در نمودار زیر تأکیدی بر این مهم است که عدم توسعه بخش لجستیک و وضعیت نامناسب زیرساخت‌های لجستیکی، کاهش قدرت رقابت‌پذیری و تجارت کشور را به دنبال داشته است.
وضعیت ایران در قیاس با برخی از کشورها در رکن زیرساخت‌های گزارش رقابت‌پذیری جهانی 2018
آسیب‌شناسی وضعیت لجستیک در ایران و ارائه راهکار
با وجود پتانسیل‌ها و مزیت‌های منحصربه‌فرد لجستیکی در ایران، تاکنون بنا به دلایل گوناگون، توسعه لجستیک و زیرساخت‌های آن در کشور ما مغفول مانده است. عمده‌ترین چالش‌های حوزه لجستیک کشور را می‌توان موارد زیر برشمرد.
- عدم وجود سند جامع برای حوزه لجستیک
- فقدان حمل‌ونقل چندوجهی در کشور
- عدم شکل‌گیری و توسعه شرکت‌های لجستیکی طرف سوم
- عدم مشارکت بخش خصوصی در توسعه لجستیک
- نابسامانی و عدم هماهنگی در زنجیره‌های تأمین کالا و سازمان‌های مرتبط
- عدم توسعه مراکز لجستیکی در ایران و تبدیل نشدن کشور به هاب تجاری در منطقه
- عدم توسعه زیرساخت‌های فیزیکی
جمع‌بندی
امروزه لجستیک نقش کلیدی در تحقق رشد اقتصادی ایفا می‌کند و پایه و اساس تجارت داخلی و خارجی را تشکیل می‌دهد. برخورداری از خدمات و فعالیت‌های لجستیکی کارآمد، به میزان قابل‌توجهی موجب کاهش هزینه و افزایش سرعت تحویل کالا به مشتری و نتیجتاً گسترش بازار محصولات بنگاه‌ها در سطح ملی و بین‌المللی می‌شود.
اهتمام جدی به بهبود وضعیت لجستیک، علاوه بر افزایش توان رقابت‌پذیری و تجارت، منجر به افزایش رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده، شکوفایی اقتصادی، ایجاد منابع درآمدی برای کشورهای دارای موقعیت جغرافیایی مناسب و افزایش اشتغال در آنها می‌شود. در حال حاضر بهبود وضعیت کشورها در حوزه لجستیک به یکی از اهداف مهم توسعه اقتصادی تبدیل شده و کشورها برای ماندگاری در عرصه رقابت، اقدامات ویژه‌ای در راستای بهبود عملکرد لجستیک انجام داده‌اند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به استفاده از شیوه حمل‌ونقل چندوجهی و برون‌سپاری خدمات لجستیکی به ارائه‌کنندگان خدمات لجستیکی به‌ویژه 3PL ها اشاره کرد.
ایران به لحاظ قرار گرفتن در یک موقعیت جغرافیایی استراتژیک و برخورداری از مزیت‌های لجستیکی فراوان، به‌طور بالقوه به‌عنوان یک کشور تجاری- لجستیکی شناخته می‌شود و بهبود فعالیت‌ها و خدمات لجستیکی و دارا بودن زیرساخت‌های توسعه‌یافته در این حوزه، ضرورتی انکارناپذیر برای افزایش توان رقابت‌پذیری و توسعه تجارت کشور محسوب می‌شود.
ازآنجایی‌که در سند چشم‌انداز افق 1404، دستیابی به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه برنامه‌ریزی شده است، لذا بهبود خدمات و زیرساخت‌های لجستیکی می‌تواند کمک شایانی به طی کردن این مسیر و دستیابی به هدف موردنظر کرد. از وجهی دیگر، کاهش وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی به‌عنوان مهم‌ترین راهکار توسعه اقتصادی کشور، منوط به عرضه محصولات داخلی با کیفیت، قیمت و سرعت قابل‌رقابت در بازار جهانی است که تحقق این مهم، بدون وجود زیرساخت‌های مناسب و بهینه لجستیکی امکان‌پذیر نیست. لذا توجه جدی به مقوله لجستیک و سرمایه‌گذاری برای گسترش و توسعه زیرساخت‌های لجستیکی، امری ضروری در پیشرفت و توسعه اقتصادی و تجاری کشور محسوب می‌شود.
در همین راستا با توجه به موانع و مشکلات پیشروی حوزه لجستیک، اقداماتی نظیر تدوین نقشه راه جامع لجستیک، ایجاد و به‌کارگیری حمل‌ونقل چندوجهی، حمایت از ایجاد شرکت‌های لجستیکی طرف سوم، مشارکت بخش خصوصی در توسعه لجستیک، ساماندهی زنجیره‌های تأمین کالا در کشور، ایجاد و توسعه مراکزی لجستیکی و ارتقاء زیرساخت‌های فیزیکی در کنار وجود یک نهاد متولی مشخص و واحد برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در حوزه لجستیک، می‌تواند تأثیر بسزایی در بهبود عملکرد لجستیکی کشور داشته باشد.
علاقه‌مندان می‌توانند متن کامل سی‌وششمین بروشور اقتصاد به زبان ساده با موضوع «لجستیک» را از اینجا دانلود کنند.