سی‌ام اردیبهشت‌ماه روز ملی جمعیت نام‌گذاری شده است؛ از سال 1393 هم‌زمان با ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری، با پیشنهاد سازمان ثبت احوال کشور و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، این روز در تقویم رسمی کشور، به‌عنوان روز ملی جمعیت به ثبت رسید. در این روز توسعه و مناسبات جمعیتی در ایران موضوعی است که برای گفت‌وگو به سراغ شهلا کاظمی‌پور، استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران رفته‌ایم؛ کاظمی‌پور در گفت‌وگو با «پایگاه خبری اتاق ایران» از نسبت توسعه و جمعیت در ایران می‌گوید.
به‌گفته استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران پویایی جمعیت و ابعاد آن یعنی میزان رشد، ساختار سنی، باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت، هرچند به‌شدت متأثر از محیط و بستر اجتماعی در حال تغییر پیرامونی خود هستند، اما به‌نوبه خود، ابعاد مختلف توسعه نظیر توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی، توسعه انسانی و توسعه پایدار را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
توسعه انسانی چیست و براساس چه شاخص‌هایی سنجیده می‌شود؟ پرسشی که کاظمی‌پور در پاسخ می‌گوید: برنامه توسعه ملل متحد، به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های سازمان ملل متحد، از سال ۱۹۹۰ اقدام به انتشار گزارش‌هایی با عنوان «گزارش توسعه انسانی» کرد. از نخستین گزارش که در آن مفهوم و روش سنجش توسعه انسانی معرفی شد تا امروز، تلاش شده در هر گزارش جنبه‌های مختلف وضعیت توسعه انسانی در سطح جهانی، منطقه‌ای و ملی موردبحث قرار گیرد. برخی از برجسته‌ترین موضوعاتی که در این گزارش‌ها به آن‌ها پرداخته‌شده عبارت‌اند از مشارکت مردم، ابعاد امنیت انسانی، جنسیت و توسعه انسانی، رشد اقتصادی و توسعه اقتصادی، فقر، حقوق بشر، دموکراسی، آزادی و تکثر فرهنگی، بحران آب، تغییرات آب‌وهوایی، مهاجرت انسانی و برابری. پس می‌بینید که دامنه مباحث درباره توسعه انسانی بسیار گسترده است.
او ادامه می‌دهد: محور مشترک گزارش‌های توسعه انسانی، شاخص توسعه انسانی است که ترکیبی از سه شاخص درآمد، آموزش و امید به زندگی در بدو تولد است و به‌تدریج مجموعه سامان‌داده‌شده‌ای از شاخص‌های حساس به جنسیت، نابرابری و تبعیض را نیز در برگرفته است. علاوه بر گزارش‌های جهانی توسعه انسانی، کشورها نیز عموماً بامطالعه و ارزیابی وضعیت توسعه انسانی در سطح ملی و با روش‌شناسی مشابه، گزارش‌های ملی توسعه انسانی را تدوین می‌کنند و به اطلاع عموم می‌رسانند. از سال ۱۹۹۲ تا امروز، بیش از ۷۰۰ گزارش ملی توسعه انسانی در ۱۴۰ کشور تهیه‌شده است. وضعیت توسعه انسانی در ایران با توجه ب ه شاخص آموزش، میزان تحصیلات تکمیلی و امید به زندگی بهتر شده است اما در مورد اشتغال این نسبت همچنان مناسب نیست.
به گفته کاظمی‌پور وضعیت جمعیتی ایران در شاخص اشتغال مناسب نیست و این نسبت در بین زنان بدتر از مردان است؛ البته آنچه در اینجا مغفول مانده این است که در ارزیابی این شاخص به میزان درآمد ملی توجه می‌شود درحالی‌که در کشورهایی با درآمد نفتی بالاتر و یا اشتغال کاذب، درآمد ملی یا رشد این درآمد بالاتر است ولی در شاخص کیفی اشتغال وضعیت مناسب نیست.
کاظمی‌پور تصریح می‌کند: توسعه انسانی نیازمند همسو شدن سیاست‌های ساختاری و اقتصاد کلان، مداخلات در بازار نیروی کار و حمایت اجتماعی است. لازم است این سیاست‌ها، در عین توجه ویژه به برابری و پایداری، با رشد اقتصادی فراگیر و جذاب، ایجاد شغل مناسب و مولد، فراهم آوردن خدمات اجتماعی اساسی و حمایت اجتماعی هماهنگ شوند. حل مشکلات پیچیده کنونی جامعه ایران مستلزم نگرشی نو به سیاست‌هایی است که هم‌کوشی برای توسعه انسانی پایدار را پدید می‌آورند.
او تأکید می‌کند: میزان جمعیت ایران اگر در سال 1335 با ترکیب 70 درصد روستانشین و عشایر و 30 درصد شهرنشین بود، الآن این نسبت برعکس شده است. البته در کشورهای اروپایی و توسعه یافته هم‌چنین اتفاقی افتاده ولی آن‌ها در شهرها جذب صنعت شده‌اند اما در ایران چنین تغییر منجر به پدیده مهاجرت، حاشیه‌نشینی یا رونق شغل کاذب شده است.
او ادامه می‌دهد: مهاجرت فی‌نفسه بد نیست؛ اگر مهاجرت به دلیل جاذبه مقصد باشد یعنی فرد به دنبال امکانات و تحصیل به شهرها مهاجرت کند، خوب است ولی اگر این مهاجرت به دلیل دافعه مبدأ باشد، یعنی به دلیل خشک‌سالی‌های متناوب، فقر و بیکاری و غیره در شهر هم مشکلاتی را سبب خواهد شد. یعنی ممکن است این افراد در شهر با حاشیه‌نشینی درگیر بزه‌های متعدد اجتماعی، شغل کاذب و مشکلات دیگری شوند که درنهایت وضعیت آن‌ها بدتر خواهد شد.
او درباره نسبت توسعه متوازن و توسعه جمعیتی می‌گوید: توسعه هم عامل توسعه است و هم علیه توسعه؛ اگر رشد جمعیتی هم‌زمان با رشد بهداشت، امید به زندگی، اشتغال و بالا رفتن سطح عمومی رفاه و دسترسی باشد حتماً می‌تواند در روند توسعه تسریع ایجاد کند ولی اگر رشد جمعیتی درنهایت به مشکلات حاشیه‌نشینی، فقر و بیکاری بیانجامد، نمی‌تواند به روند توسعه کمکی بکند.
کاظمی‌پور تأکید می‌کند: رویکرد توسعه انسانی الگوی رشد و توسعه اقتصادی بدون بهبود وضعیت اشتغال مناسب و کافی را مورد نقد قرار می‌دهد. در گزارش‌های توسعه انسانی رشد و توسعه اقتصادی در شرایطی مورد تأیید قرار گرفته بود که بهبود اشتغال را نیز در پی داشته باشد؛ رویکردی که به نظر می‌رسد اغلب از سوی دولت‌ها مورد غفلت قرارگرفته است.
به‌گفته استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران تغییرات جمعیتی در بستر توسعهٔ اقتصادی- اجتماعی شکل می‌گیرند و در مقابل، ابعاد مختلف توسعه را تحت تأثیر قرار می‌دهند. در این فرایند، رابطه جمعیت و توسعه تک‌بعدی و تک‌جهتی نبوده و تعاملات درهم‌تنیده‌ای بین ابعاد مختلف جمعیت و توسعه وجود دارد.