مرکز پژوهش‌های اتاق ایران گزارشی با عنوان «جاده توسعه عراق: آرزوها و واقعیت‌ها» منتشر کرد. پروژه «جاده توسعه عراق» یک طرح زیرساختی بلندپروازانه است که با هدف تبدیل عراق به یک کریدور تجاری مهم بین آسیا و اروپا طراحی شده و شامل احداث شبکه‌ای از خطوط ریلی پرسرعت و بزرگراه‌هاست که بندر بزرگ فاو را به مرز ترکیه و سپس به اروپا متصل می‌کند.
از اهداف کلیدی این طرح می‌توان به تسهیل تجارت، تنوع‌بخشی اقتصادی، افزایش درآمد ملیو تقویت اتصال منطقه‌ای اشاره کرد. با این حال، اجرای آن با چالش‌هایی همچون تامین مالی ۱۷ میلیارد دلاری، مدیریت پیچیدگی‌های سیاسی و تضمین امنیت در عراق مواجه است. موفقیت این طرح می‌تواند نقش عراق را در تجارت جهانی تقویت کند.
پروژه جاده توسعه عراق، هم ایده‌ای قدیمی است و هم رویکردی جدید؛ اراده دولت عراق برای پیشبرد این پروژه، منابع مالی قابل‌توجه این کشور، حمایت‌های ترکیه از طرح و همچنین تمایل بخش مهمی از مردم عراق به اجرای چنین پروژه‌های بزرگی می‌توانند عواملی باشند که به تحقق آن کمک کنند. بااین‌حال، این طرح حتی در صورت اجرا با چالش‌های جدی ازجمله مسئله سوددهی مواجه خواهد بود.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های این پروژه، جایگاه مبهم کریدور جاده توسعه عراق در ابتکار کمربند و راه چین است. برخی تحلیلگران عراقی همواره بر نقش کلیدی عراق در این ابتکار تأکید کرده و «جاده توسعه» را به‌عنوان حلقه‌ای مهم در این طرح معرفی کرده‌اند. اما در واقعیت، کریدورها در چارچوب ابتکار کمربند و راه چین اهمیت چندانی ندارند. درواقع، منطق اصلی این طرح، پیشبرد توسعه زیرساختی در عراق و ایجاد پیوند اقتصادی و لجستیکی با ترکیه است. اجرای این طرح می‌تواند سرمایه سیاسی و اجتماعی دولت عراق را افزایش دهد؛ سرمایه‌ای که این کشور، پس از سال‌ها جنگ، ناامنی و ضعف حکمرانی، به‌شدت به آن نیاز دارد.
پروژه «جاده توسعه» عراق، هم ایده‌ای قدیمی است و هم رویکردی جدید دارد. قدیمی ازاین‌جهت که از دوران عثمانی همواره به‌عنوان یک طرح جذاب مطرح بوده و در برهه‌هایی تلاش‌هایی برای اجرایی شدن آن صورت گرفته است. جدید از این منظر که دولت عراق اخیراً اجرای این پروژه را آغاز کرده و امیدوار است بخش‌های مهمی از آن را تا سال 2030 به اتمام برساند. اینکه این ایده همواره مطرح بوده اما هنوز اجرایی نشده است، پیچیدگی‌ها و دشواری‌های تحقق آن را نشان می‌دهد.
بر اساس مباحث مطرح شده، اراده دولت عراق برای پیشبرد این پروژه، منابع مالی قابل‌توجه این کشور، حمایت‌های ترکیه از طرح و همچنین تمایل بخش مهمی از مردم عراق به اجرای چنین پروژه‌های بزرگی می‌توانند عواملی باشند که به تحقق آن کمک کنند. با این حال، این طرح حتی در صورت اجرا با چالش‌های جدی ازجمله مسئله سوددهی مواجه خواهد بود. همان‌طور که اشاره شد، بیش از 90 درصد تجارت جهانی از طریق دریاها انجام می‌شود. از 10 درصد باقی‌مانده که از مسیرهای خشکی صورت می‌گیرد، حدود 7 درصد آن تجارت درون منطقه‌ای است. بخش عمده این تجارت نیز بین اقتصادهای بزرگ اروپایی و آمریکای شمالی انجام می‌شود.
از منظر ارتباط این پروژه با ایران نیز، پروژه «جاده توسعه» عراق، از دیدگاه مقامات ایرانی فرصت‌ها و چالش‌هایی را به همراه دارد. این پروژه می‌تواند با اتصال راه‌آهن شلمچه-بصره، سهم ایران را در شبکه حمل‌ونقل منطقه‌های تقویت کرده و فرصت‌هایی برای افزایش ترانزیت کالا ایجاد کند؛ هرچند برخی نگرانی‌ها درباره کاهش سهم ایران در ترانزیت منطقه‌ای وجود دارد.
نکات کلیدی در بررسی این طرح عبارتند از:
1-هدف پروژه: اتصال بندر فاو در جنوب عراق به مرز ترکیه و اروپا از طریق شبکه‌ای از بزرگراه‌ها و خطوط راه‌آهن به طول 1200 کیلومتر.
2-هزینه پروژه: هزینه اولیه حدود 17 میلیارد دلار برآورد شده و تکمیل تمام فازهای آن تا سال 2050 برنامه‌ریزی شده است.
3-شرکای پروژه: کشورهای ترکیه، قطر، امارات در طرح مشارکت دارند.
4-زیرساخت‌ها: شامل بزرگراه‌های مدرن، خطوط راه‌آهن سریع‌السیر و ایستگاه‌های لجستیکی و صنعتی.
5-ظرفیت حمل‌ونقل: تا سال 2028، انتقال 3.5 میلیون کانتینر و 22 میلیون تن کالا در سال پیش‌بینی شده است.
6-اثرات اقتصادی: افزایش درآمد سالانه حدود 4 میلیارد دلار و ایجاد 100 هزار شغل مستقیم.
7-ارتباط با تجارت جهانی: هدف پروژه کاهش زمان حمل‌ونقل بین آسیا و اروپا به 15 روز.
8-رقابت منطقه‌ای: پروژه با کریدورهای رقیب مانند «کریدور هند-خاورمیانه-اروپا» و بنادر خلیج فارس در رقابت است.
9-نقش بندر فاو: کانون اصلی پروژه، با هدف تبدیل شدن به بزرگ‌ترین بندر خاورمیانه و مرکز لجستیکی منطقه.
10-چالش‌های سیاسی: اختلافات مرزی با کویت، تنش‌های داخلی و بی‌ثباتی سیاسی از موانع اصلی پروژه هستند.
11-چالش‌های امنیتی: تهدیدات گروه‌های مسلح و بی‌ثباتی در مناطق شمالی عراق می‌تواند پروژه را تحت تاثیر قرار دهد.
12-مشارکت ترکیه: ترکیه با وعده سرمایه‌گذاری 19.9 میلیارد دلار در زیرساخت‌های جاده‌ای و ریلی خود، نقش کلیدی در پروژه دارد.
13-اهداف توسعه‌ای عراق در این پروژه:کاهش وابستگی به نفت، تقویت بخش حمل‌ونقل و توسعه مناطق صنعتی.
14-ارتباط با چین: برخی تحلیلگران این پروژه را مرتبط با ابتکار «کمربند و جاده» چین می‌دانند، اما جایگاه آن در این ابتکار مبهم است.
15-مزایای منطقه‌ای: پروژه می‌تواند عراق را به یک مرکز ترانزیتی منطقه‌ای تبدیل کند و تجارت محلی را تقویت نماید.
16-چالش‌های لجستیکی پروژه: موقعیت جغرافیایی عراق، وابستگی به مسیرهای چندوجهی (جاده‌ای، ریلی و دریایی) و افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل.
17-رقابت با کانال سوئز: هرچند برخی ادعا می‌کنند پروژه می‌تواند جایگزین کانال سوئز شود اما این ادعا از نظر عملی غیرممکن است.
18-مشکلات اجرایی: فساد، ضعف حکمرانی و اختلافات میان نهادهای دولتی عراق از دیگر موانع پروژه هستند.
19-مزایای راهبردی: افزایش کنترل دولت بر مناطق مرزی، تقویت امنیت ملی و بهبود زیرساخت‌های داخلی عراق.
20-پیش‌بینی نهایی: در صورت مدیریت موثر چالش‌ها، پروژه می‌تواند نقش محدودی در بهبود اقتصاد عراق و اتصال منطقه‌ای ایفا کند اما انتظار رقابت با مسیرهای دریایی جهانی غیرواقعی است.
متن کامل گزارش «جاده توسعه عراق: آرزوها و واقعیت‌ها» را از اینجا بخوانید.