افول نرخ مشارکت اقتصادی؛ آفت بازار کار | نیروی کار جدید علاقه‌ای به اشتغال ندارد؟

آخرین آمارهای رسمی از بازار کار ایران، مربوط به تحولات منتهی به فصل پاییز 1403 است که روایت ناامیدکننده‌ای از تمایل جمعیت در سن کار کشور به اشتغال دارد؛ طبق این آمار، نرخ مشارکت اقتصادی کشور در پاییز 1403 به عدد 41.2 درصد رسیده که 0.3 واحد درصد پایین‌تر از پاییز 1402 بوده ضمن اینکه نسبت اشتغال کشور نیز در این فصل 0.1 درصد افت کرده است.

درحالی‌که بعد از فروکش کردن همه‌گیری کرونا، بازار کشور دوباره در حال جان گرفتن بود؛ این بار ناملایمات اقتصادی از مسیر کاهش قدرت خرید مزد و کمرنگ کردن صرفه اقتصادی اشتغال، به افول نرخ مشارکت اقتصادی دامن زد.

فعالان بخش خصوصی و بنگاه‌های اقتصاد در دو سال گذشته بارها در نظرسنجی شاخص مدیران خرید نسبت به کاهش تمایل نیروی کار جدید به اشتغال هشدار داده بودند و آمارهای رسمی، چندین ماه بعد از این هشدار، شواهد درستی آن را ثبت کردند.

کارشناسان و فعالان اقتصادی بخش خصوصی معتقدند اتکای بیش‌ از حد اقتصاد ایران به توزیع گسترده یارانه از یک‌سو و محدودیت‌های تحریم برای به‌روزرسانی بنگاه‌های اقتصادی و توسعه بازارهای صادراتی آنها از سوی دیگر، شرایطی فراهم آورده است که بنگاه‌ها در بسیاری از حوزه‌ها، صنایع و مناطق، قادر به پرداخت دستمزدهای جذاب به اغلب کارکنان خود نیستند.

این مسئله، هم بهره‌وری نیروی کار و رفاه او را تحت تأثیر قرار می‌دهد و هم حاشیه سود و بازدهی بنگاه اقتصاد را پایین می‌آورد. ازاین‌رو، فعالان بخش خصوصی غالباً خواستار اصلاح نظام یارانه‌‌ای، محدود شدن قیمت‌گذاری دستوری و رفع تحریم‌های ظالمانه اقتصادی هستند تا بعد از آن، در یک بازی برد – برد بتوانند هم کیفیت و رفاه نیروی کار خود را ارتقا دهند و هم به فعالیت و سود بیشتر دست یابند.

سهم بخش‌های اقتصادی از بازار کار

بخش کشاورزی در چند سال اخیر تحت تأثیر خشک‌سالی، بحران منابع آبی و افت صرفه اقتصادی فعالیت‌های کشاورزی، با کاهش سهم از بازار کار مواجه بود اما در پاییز 1403 این کاهش سهم متوقف شده و حتی سهم این بخش از بازار کار کشور 0.1 درصد افزایش یافته است.

بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران، در پاییز 1403 بالغ‌ بر 55.3 هزار نفر به جمعیت شاغلان بخش کشاورزی ایران اضافه شده است؛ اما در مقابل، بخش صنعت (اعم از صنعت، معدن و ساختمان) به‌عنوان یکی از بخش‌های اصلی اقتصاد ایران که سهم بالایی در ایجاد ارزش‌افزوده دارد، با کاهش 92 هزار نفری شاغلان مواجه بوده است.

طبق اطلاعات مرکز آمار ایران، سهم بخش صنعت از بازار کار ایران در پاییز 1403 با افت 0.7 درصدی به 33.5 درصد رسیده و در مقابل بخش خدمات با رشد 0.6 درصدی بازهم سهم بیشتری از بازار را از آن خود کرده است.

به نظر می‌رسد، بحران ناترازی انرژی و تعطیلی مکرر صنایع، از دلایل بزرگ کاهش جمعیت شاغلان این بخش باشد که در این صورت، اگر فکری به حال ناترازی نشود، امکان توقف ریزش شاغلان صنعتی در فصول پیش رو نیز وجود ندارد.

کاهش نرخ بیکاری با کاهش تمایل به کار

بررسی اطلاعات رسمی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که نرخ بیکاری جمعیت در سن کار کشور (افراد 15 سال و بیشتر) در فصل پاییز 1403 با 0.3 درصد کاهش نسبت به پاییز سال قبل به 7.2 درصد رسیده است؛ این عدد، سال‌ها در برنامه‌های توسعه، یک هدف آرمانی و حتی دست‌نیافتنی بود که اینک فقط با کاهش تمایل جمعیت در سن کار به اشتغال، محقق شده است.

نرخ بیکاری 7.2 درصدی گرچه برای اقتصاد ایران با جمعیت جوان و با سابقه نرخ اشتغال پایین و نرخ بیکاری بالا، یک عدد قابل‌قبول و حتی ایده‌آل محسوب می‌شود؛ اما واقعیت این است که حداقل در پاییز 1403، کاهش نرخ بیکاری عمدتاً از محل افول نرخ مشارکت اقتصادی محقق شده است؛ درحالی‌که کل اشتغال مؤثر ایجاد شده در یک سال منتهی به این فصل، فقط 207 هزار و 539 شغل بوده است.

ماجرای بازار کار ایران اینجا جالب می‌شود که طبق اطلاعات مرکز آمار ایران، در یک سال منتهی به پاییز 1403، بیش از 788 هزار نفر به جمعیت در سن کار کشور افزوده شده است؛ اما از این جمعیت قابل‌توجه، فقط 115 هزار و 487 نفر تمایل به کار داشته و وارد بازار شده‌اند.

به همین دلیل، در یک سال منتهی به پاییز 1403 و درحالی‌که 788 هزار نفر به جمعیت در سن کار کشور اضافه شده، فقط با ایجاد فقط 207 هزار و 539 شغل، نرخ بیکاری نیز کاهش پیدا کرده است.

در حقیقت، نرخ مشارکت اقتصادی جمعیت 788 هزار نفری که در یک سال منتهی به پاییز 1403 وارد سن کار شده‌اند، فقط 14.7 درصد بوده و از هر 100 نفر کمتر از 15 نفر تمایل داشته‌اند که شاغل شوند یا دنبال کار بگردند. البته تب ادامه تحصیل در نظام آموزش عالی و طی مدارج علمی به‌عنوان یکی از دلایل پایین ماندن نرخ مشارکت اقتصادی در ایران در این اتفاق نیز مؤثر است؛ اما واقعیت اینکه در شرایط فعلی اقتصاد، فارغ‌التحصیلان دانشگاهی نیز رغبت یا تقاضایی چشمگیری برای جذب در بازار کار ندارند.

شاهد این مدعا را می‌توان در افزایش 0.3 درصدی سهم فارغ‌التحصیلان آموزش عالی از جمعیت بیکاران و در مقابل کاهش 0.6 درصدی سهم آنها از جمعیت شاغلان کشور جست‌وجو کرد که به‌واسطه ترکیب جمعیت جوان و تحصیل‌کرده کشور، جزو اتفاقات کم‌سابقه در بازار کار محسوب می‌شود.

تقدم مردان بر زنان در خروج از بازار کار

از دیگر نکات قابل‌تأمل در بازار کار منتهی به فصل پاییز 1403، افزایش خروج مردان از بازار کار و کاهش 0.6 درصدی نرخ مشارکت مردان بوده؛ درحالی‌که نرخ مشارکت زنان در همین فصل 0.1 درصد رشد کرده است.

این موضوع از منظر افزایش سهم زنان از اقتصاد اتفاقی خوبی است؛ اما اگر از منظر بیکار شدن یا تمایل به بیکار در مردان بررسی شود، به‌نوعی یک زنگ خطر برای وقوع یک بحران جدید در اقتصاد به‌حساب می‌آید؛ چراکه طبق آمار، اقتصاد ایران در حال از دست دادن نیروی کار جوان و احتمالاً با مهارتی است که باید موتور رشد اقتصاد و رونق تولید باشند اما به هر دلیل از چرخه بازار خارج می‌شوند.

نرخ بیکاری از منظر استانی

در فصل پاییز 1403، استان تهران با نرخ بیکاری 4.5 درصد، پررونق‌ترین بازار کار کشور بوده؛ درحالی‌که استان سیستان و بلوچستان با نرخ بیکاری ۱۲.۵ درصد، عنوان نامساعدترین بازار کار را به خود اختصاص داده است.

بعد از استان تهران، استان‌های مازندران با نرخ بیکاری ۴.۷ درصد، استان خراسان جنوبی با نرخ بیکاری ۴.۷ درصد، استان یزد با نرخ بیکاری ۵.۵ درصد و استان ایلام با نرخ بیکاری ۵.۵ درصد، به ترتیب بهترین استان‌ها از منظر جذب جمعیت فعالان اقتصادی به بازار کار بوده‌اند و در مقابل استان‌های سیستان و بلوچستان با نرخ بیکاری ۱۲.۵ درصد، استان خوزستان با نرخ بیکاری ۱۱.۹ درصد، استان کرمانشاه با نرخ بیکاری ۱۱.۸ درصد، استان لرستان با نرخ بیکاری ۱۱.۵ درصد و استان اردبیل با نرخ بیکاری ۱۰.۱ درصد، پنج استان دارای بالاترین نرخ بیکاری یا پایین‌ترین قدرت جذب جمعیت فعال اقتصادی بوده‌اند.